Powszechnie znane jest powiedzenie „polegać jak na Zawiszy”. Żyjący w średniowieczu w Polsce rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, który w tamtych czasach zyskał sławę w całej niemal Europie, stał się z czasem jednym z naszych bohaterów narodowych. Stał się też symbolem takich cnót, jak: słowność, odwaga, uczciwość. Jest wzorem do naśladowania dla polskich harcerzy, dlatego w drugim punkcie formuły Prawa Harcerskiego znalazło się następujące zdanie: „na słowie harcerza polegaj, jak na Zawiszy”.
Po śmierci Zawiszy Czarnego król węgierski, późniejszy cesarz, Zygmunt Luksemburski wspominał tegoż rycerza następująco: „Rycerstwo straciło w Zawiszy najzręczniejszego i najobrotniejszego towarzysza i wodza. Jak to zresztą całemu światu wiadomo, najdzielniejszym był rycerzem, najdoświadczeńszym wojownikiem i wielkim dyplomatą. Domagają się jego znakomite czyny, ażeby zmarły ojciec w swych synach ożył i w swoim potomstwie”.
Zawisza był synem Doroty i Mikołaja (pełniącego urząd kasztelana sieradzkiego) z Garbowa – wsi położonej w ob. województwie świętokrzyskim. Miał dwóch młodszych braci: Jana zwanego Farurejem i Piotra Kruczka.
Zawisza ok. 1397 r. poślubił Barbarę, córkę Macieja Maczudy z Lubstowa Małego. Barbara była bratanicą biskupa krakowskiego, Piotra Wysza. Skoro wysoki hierarcha kościelny, jakim był biskup krakowski wyraził zgodę, by jego bratanica została żoną Zawiszy, można podejrzewać, iż rycerz ten cieszył się już wtedy znaczącą pozycją wśród ówczesnych elit.
Małżonkowie doczekali się z czasem czterech synów: Marcina, Stanisława, Zawiszy i Jana. Stanisław poległ w 1444 r. w bitwie z Turkami pod Warną. Jan w 1454 r. wziął udział w wojnie z Krzyżakami (która przeszła do historii jako wojna trzynastoletnia). W czasie bitwy pod Chojnicami dostał się do niewoli, w której zmarł.
Zawisza Czarny był przez wiele lat związany z dworem węgierskim wspomnianego na początku, króla Zygmunta Luksemburskiego. Wraz ze swym bratem Janem Farurejem, wielokrotnie brał udział w wyprawach przeciwko Turkom, organizowanym przez tegoż monarchę.
Na wieść o przygotowaniach Władysława Jagiełły do rozprawy z Krzyżakami, obaj bracia powrócili do kraju. 15 VIII 1410 r. wzięli udział w bitwie pod Grunwaldem. Bardzo możliwe, że to właśnie Zawisza Czarny uratował wtedy sztandar królewski, który mało brakowało, a dostałby się w ręce Krzyżaków. Rycerze zakonni zaczęli wtedy już śpiewać pieśń „Christ ist erstanden” (czyli „Chrystus zmartwychwstał”). Jan Długosz opisał ten moment w swej kronice następująco: „walczący pod nią [pod chorągwią – przyp. aut] rycerze podnieśli ją natychmiast… i pragnąc zetrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i rozbijają ich kompletnie”.
Zawisza Czarny oraz Ścibor ze Ściborzyc (jeden z najbardziej wpływowych dostojników dworu węgierskiego i jednocześnie jeden z najzamożniejszych arystokratów ówczesnej Europy, również uczestnik bitwy pod Grunwaldem) byli rzecznikami zawarcia porozumienia pomiędzy Jagiełłą a Zygmuntem Luksemburskim. Z taką propozycją, po stoczonej na polach Grunwaldu, bitwie udali się do polskiego króla. Ostatecznie ugoda pomiędzy monarchami została zawarta w 1412 r. w Lubowli na Spiszu (ob. Stara Lubowla na Słowacji), na mocy której Spisz wszedł w skład tzw. zastawu spiskiego – ziem, które władca Węgier zastawił polskiemu królowi. Utworzono z nich nowe polskie starostwo – starostwo spiskie z siedzibą starosty w Lubowli. Miasto to stało się popularnym miejscem spotkań i rokowań władców obu tych krajów.
W 1420 r. urząd starosty spiskiego otrzymał Zawisza Czarny. Po jego śmierci przejął go jego brat, Jan Farurej.
W 1412 r. Zawisza uczestniczył wraz z Władysławem Jagiełłą w zjeździe monarchów w Budzie. Tam też wziął udział w wielkim turnieju rycerskim.
Dwa lata później Władysław Jagiełło wybrał Zawiszę z Garbowa na jednego z sześciu polskich posłów na Sobór w Konstancji, którego obrady trwały od jesieni 1414 r. do wiosny 1418 r. w Konstancji, mieście niemieckim leżącym w Badenii – Wirtembergii. Oprócz Zawiszy wśród polskiej delegacji znaleźli się m. in. rektor Akademii Krakowskiej, Paweł Włodkowic, abp. gnieźnieński (późniejszy pierwszy prymas Polski), Mikołaj Trąba oraz rycerz z Wielkopolski, Janusz z Tuliszkowa.
Sobór ten miał zakończyć wielką schizmę w Kościele, która trwała od 1378 r. Był to czas urzędowania aż trzech papieży, z których każdy uważał się za prawowitego zwierzchnika Kościoła: Benedykta XIII, Grzegorza VII i Jana XXIII. Uczestnicy soboru domagali się ich abdykacji i wyboru nowego papieża, co też nastąpiło wraz z końcem 1417 r. Został nim Włoch, Odone Colonna, który w chwili wyboru na papieża wybrał imię Marcin V. Osiągnięto w ten sposób porozumienie, co zakończyło schizmę.
Polscy delegaci, w tym Zawisza Czarny w czasie obrad soboru w Konstancji, domagali się publicznego potępienia traktatu napisanego przez Niemca, dominikanina Johannesa Falkenberga pt. „Tractatus doctoris cuiusdam de Prutenis contra Polonos et paganos de potestate papae et imperatoris respectu infidelium” (czyli „Satyra na herezje i inne nikczemności Polaków oraz ich króla Jagiełły”). Autor oskarżał Polaków o „>nikczemne przestępstwo< korzystania ze wsparcia wojskowego pogan w wojnie prowadzonej z Zakonem. Argumentował, że wolno zabijać pogan tylko dlatego, że są poganami – natomiast Polaków tym bardziej, bo z poganami się sprzymierzają” (Wikipedia).
Paweł Włodkowic w czasie obrad soboru podkreślał, iż „wszystkie narodowości, nie wyłączając pogańskich, mają prawo do samorządności i życia w pokoju na ziemiach, które są ich własnością – jest to jedna z najwcześniejszych fundamentalnych myśli prawa międzynarodowego” (Wikipedia). Potępił również nawracanie pogan siłą oraz usprawiedliwianie przez Krzyżaków dokonywania najazdów krajów pogańskich, koniecznością nawracania tamtejszej ludności.
Nowo wybrany papież – dzięki wysiłkom polskich delegatów – potępił paszkwil napisany przez Falkenberga. Oficjalną bullę wydał jednak dopiero w 1424 r. Specjalna komisja złożona z trzech kardynałów, wyznaczonych przez papieża, wydała ostateczny werdykt uznający pismo dominikanina za „błędne, gorszące, podburzające, okrutne, krzywdzące i bezwstydne”(Wikipedia). Jednocześnie Władysław Jagiełło i wielki książę litewski Witold otrzymali od papieża „uprawnienia wikariuszy apostolskich na wschód Europy”.
Zawisza Czarny odbył wraz z Zygmuntem Luksemburskim podróż na południe Francji, do Perpignan, której celem było spotkanie tegoż władcy z z Ferdynandem I Aragońskim. Tam Zawisza w sposób spektakularny wygrał pojedynek z Janem z Aragonii, zyskując w ten sposób sławę najznakomitszego rycerza w Europie.
W czasie uroczystości zaślubin Władysława Jagiełły z jego czwartą żoną, księżniczką litewską, Sonką Holszańską, Zawisza Czarny wydał w Krakowie wystawną ucztę dla przybyłych na tę uroczystość do stolicy Polski władców europejskich, książąt i innych dostojnych gości.
W latach 1422 – 24 Zawisza walczył po stronie króla Węgier z husytami. W czasie bitwy pod Niemieckim Brodem (ob. Havlíčkův Brod w Czechach), do której doszło 10 I 1422 r. dostał się do niewoli. Wolność odzyskał po zapłaceniu okupu.
Kilka lat później wziął udział w wyprawie zorganizowanej przez Zygmunta Luksemburskiego przeciwko Imperium Osmańskiemu. Rycerz ten osłaniał odwrót tegoż władcy z pola bitwy pod Golubacem (ob. w północno – wschodniej Serbii, na prawym brzegu Dunaju). Zygmunt Luksemburski wysłał dla Zawiszy łódź; ten jednak nie wsiadł do niej. Pozostał na polu bitwy wraz ze swymi towarzyszami. Dostał się do niewoli tureckiej, gdzie został zamordowany. Legenda mówi o tym, że dwaj janczarzy, którzy pojmali Zawiszę, pokłócili się o to, którego z nich jest jeńcem. W czasie kłótni jeden z nich obciął polskiemu rycerzowi głowę.
Zdaniem historyków do śmierci Zawiszy doprowadziła przede wszystkim nieudolność węgierskiego monarchy, jako naczelnego dowódcy tej wyprawy. Symboliczny pogrzeb rycerza został zorganizowany w listopadzie 1428 r. w kościele franciszkanów w Krakowie.
W dziejach naszego kraju zapisali się trwale, niekoniecznie w pozytywny sposób, niektórzy potomkowie Zawiszy Czarnego (wywodzący się od jego najmłodszego syna Jana). Wśród nich znaleźli się: hetman Stanisław Koniecpolski, Bogusław Radziwiłł oraz mjr. Henryk „Hubal” Dobrzański.
Zawisza stał się bohaterem licznych utworów literackich, w tym nieukończonego poematu Juliusza Słowackiego pt. „Zawisza Czarny”, w którym – w zamierzeniu wieszcza – rycerz ów miał symbolizować polskiego ducha narodowego. Młodopolski poeta Kazimierz Przerwa – Tetmajer poświęcił Zawiszy kilka swych utworów, w tym „Elegię na śmierć Zawiszy Czarnego”.
Życiu tegoż rycerza poświęcono studia historyczne np. „Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima” (monografia autorstwa Błażeja Śliwińskiego, Beaty Możejko i Sobiesława Szybkowskiego), jak również powieści, w tym „O Zawiszy Czarnym opowieść” Karola Bunscha”.
W 1934 r. Związek Harcerstwa Polskiego zakupił duży jacht morski, którego patronem został właśnie rycerz Zawisza Czarny. W 1935 r. harcerze pod dowództwem gen. Mariusza Zaruskiego odbyli nim rejs do Amsterdamu, Kopenhagi, Antwerpii i Londynu. W tamtym czasie był to największy skautowy żaglowiec, który budził zazdrość i podziw również wśród harcerzy z innych krajów. Wraz z wybuchem II wojny światowej został przejęty przez Niemców, przemianowany na „Schwarzer Husar”. Po wojnie niszczejący jacht został zatopiony przez Polaków w Zatoce Puckiej.
Obecnie nazwę „Zawisza Czarny” nosi żaglowiec (przebudowany ze statku rybackiego „Cietrzew”) należący również do ZHP. Zdobi go galion, czyli rzeźba, przedstawiająca głowę rycerza w hełmie. Według jednych źródeł jest to autentyczna rzeźba pochodząca z przedwojennego jachtu, według innych – że jest ona wierną kopią tamtej.
Zawisza Czarny patronuje ulicom w różnych miastach, w tym w Gdańsku, w Dolnym Wrzeszczu.
Wspomnienie o Zawiszy Czarnym napisałam na podstawie informacji zawartych w Wikipedii.
