Krótki zarys historii Wyższej Szkoły Realnej świętych Piotra i Pawła, czyli obecnego I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku.
Słynna gdańska Jedynka, stojąca na Wałach Piastowskich pod numerem 6, powstała jako jedna z pierwszych szkół w powojennym Gdańsku. Pomimo bliskiej odległości od śródmieścia, Dworca Głównego (czyli stale atakowanego w marcu 1945 roku sztabu wojsk niemieckich) i jakże ważnych strategicznie stoczni budujących U-booty, tamtejszy solidny gmach dotychczasowej uczelni cudem przetrwał pożogę miasta w stanie prawie nienaruszonym. Podczas jednego z bombardowań zniszczone zostały tylko sala gimnastyczna i sala fizyki, mieszcząca się na najwyższym piętrze, naruszono lekko część frontową. Mniej szczęścia miało natomiast pobliskie Archiwum Państwowe, niestety nie stojące już w pełnej okazałości. Zachowały się natomiast bogato wyposażone gabinety, zaplecza sal lekcyjnych i kolekcje pomocy naukowych, co zadecydowało o szybkiej aneksji budynku przez tworzące się władze polskie z powrotem do celów edukacyjnych. Po uprzątnięciu resztek walk z zawalonych korytarzy i po wywieszeniu pierwszych informacji o naborze uczniów w zagruzowanym mieście już w kwietniu, w dniu 7 czerwca 1945 roku pracę rozpoczęło I Państwowe Koedukacyjne Gimnazjum i Liceum w Gdańsku. W dniu 4 września grono pedagogiczne w liczbie czterech magistrów oświaty zaczęło rok szkolny 1945/46 dla 540 uczniów rozdzielonych pomiędzy 16 oddziałów. Tyle, że historia instytucji mieszczącej się w tym miejscu wcale nie zaczęła się w tym momencie, ale pięć wieków wcześniej, i to na drugim końcu miasta…
Pod datą Roku Pańskiego 1436 znaleźć można wzmiankę o tym, że Rada Głównego Miasta powołała w miejsce dotychczas zmieniających się lektorów stałego nauczyciela dla parafialnej szkoły, stojącej po wschodniej stronie (zniszczonego wówczas po pożarze dekadę wcześniej) kościoła świętych Piotra i Pawła „Sankt Petri und Pauli Kirche” na Starym Przedmieściu „Vorstadt”.
Od końca XVI wieku, podobnie jak sama świątynia, przykościelna szkoła przynależała do gminy reformowanej (kalwińskiej), lecz wciąż kształciła na poziomie elementarnym w formie łacińskiej. W XVI i XVII wieku zmieniano budynki służce edukacji, lecz nie opuszczano bliskiej okolicy parafii. W końcu XVIII wieku, wraz ze szkołą przy świętym Janie i Szkołą Mariacką (przy Kościele Mariackim), uznawana była za najlepszą w swojej randze.
W wiek XIX szkolnictwo gdańskie w całości weszło w stanie zacofanym (podobnie jak całe miasto), czemu zaradzić miała jedna z nowoczesnych ustaw państwa pruskiego o systemie oświaty królestwa. Upadłe Gimnazjum Akademickie połączono ze Szkołą Mariacką i przekształcono w Gimnazjum Miejskie „Städtisches Gymnasium”, któremu szybko zapewniono nową siedzibę przy Targu Maślanym, otwartą w roku 1837. Natomiast dotychczasowa szkoła parafialna ze Starego Przedmieścia od roku 1818 figurowała jako „Realschule”, czyli kształcąca w naukach przyrodniczych, nie zaś humanistycznych (zwanych teoretycznymi).
Uczono jedynie chłopców, a instytucją coraz bardziej interesował się magistrat, dbający o realizację powszechnego obowiązku szkolnego. W roku 1850 oddano do użytku nowy gmach stojący przy ulicy Żabi Kruk „Poggenpfuhl” 49, gdzie mieściło się siedem sal lekcyjnych, hol i kilka gabinetów nauk przyrodniczych. Szkoła miejska miała mieć charakter uczelni średniego poziomu, a do kolejnego jej unowocześnienia przyczynił się pożar eklektycznej kamienicy z 1857 roku. Po odbudowaniu budynku i uzupełnieniu zasobów edukacyjnych, od lat 60. XIX wieku ukończenie jej sześciu klas uprawniało absolwentów do studiów na uczelniach wyższych na kierunkach technicznych – inżynierskich i przyrodniczych.
W roku 1882 szkoła świętych Piotra i Pawła przekształcona została w szkołę o charakterze gimnazjalnym, zaś w roku 1891 włączono do niej Akademię Handlową „Handelsakademie”, powstałą w roku 1832 dzięki kupcowi Jakobowi Kabrunowi. Ta zawodowa szkoła handlowa działała w drugiej połowie XIX wieku na ulicy Ogarnej pod opieką gdańskiej Korporacji Kupców „Die Korporation der Kaufmannschaft zu Danzig” oraz pruskiego ministerstwa handlu. Od początku lat 90. XIX wieku na Żabim Kruku uczono zarówno przyrody, jak i ekonomii, zaś budynek na Ogarnej został w roku 1897 zaadaptowany na biura urzędu podatkowego. Decyzją cesarza Wilhelma II fundusze Akademii przekazano na rzecz Szkoły świętych Piotra i Pawła z przeznaczeniem na stypendia dla uczniów. Na mocy kolejnej ustawy oświatowej, w latach 1899-1902 instytucję przekształcono w dziewięcioklasową szkołę realną wyższego stopnia, czyli „Oberrealschule”.
Przełom XIX i XX wieku w Gdańsku to przede wszystkim okres plantowania XVII-wiecznych fortyfikacji miejskich i zagospodarowywania w ten sposób zdobytych nowych terenów pod przestrzeń miejską, instytucje publiczne i kamienice mieszkalno-usługowe. W miejscu dotychczasowego północnego Bastionu świętego Jakuba zaplanowano ulokować nową siedzibę dla stale rozwijanej przez miasto szkoły. W dniu 14 listopada 1900 roku własnością instytucji stała się działka przy nowo wytyczonym placu Hanzy „Hansaplatz”, zaś rok później rozpoczęto budowę nowoczesnego gmachu. Architekt Karl Kleefeld wytyczył na trójkątnej działce skomplikowany budynek, którego skrzydła poprowadzono wzdłuż ulic, zaś front zwrócony został w stronę północną. Zawarto tam w sumie 59 sal lekcyjnych i gabinetów, nowoczesne laboratoria, pracownie rysunku w części pod dachem i zajęć praktycznych w podpiwniczeniach. W centrum, od strony dziedzińca znalazła się dodatkowa wieża, która nie mieściła schodów, lecz wyniosłe obserwatorium astronomiczne. W części frontowej ulokowano główne wejście do szkoły i aulę, która była równocześnie kaplicą, osobno stanął zaś budynek sali gimnastycznej.
Całość zabudowań (nawet nieistniejąca mała kotłownia, stojąca w miejscu obecnego skrzydła biblioteki z lat 70. XX wieku) powstała w stylu historyzmu, konkretnie neogotyku. Zaznaczony został on poprzez mnogie ostrołuki, wieżyczki i blankowanie, a nawet stylizowane herby Zakonu Krzyżackiego i Gdańska (choć już z koroną Jagiellonów). Pierwotnie szkoła miała kolor jasnorudej cegły zestawionej z ozdobną zieloną glazurą, obecnie jednak całość jest brązowo-bordowa, glazura sczerniała, zaś zewnętrzne tynki w większości poodpadały. Przez ponad wiek użytkowania przez młodzież, zdekompletowane zostały ozdoby kwiatowe na klatkach i murze od strony ulicy Wałowej. Także na korytarzach oraz kunsztownych wrotach frontowych i prowadzących do auli zawarto symbole i alegorie odnoszące się w swoim znaczeniu do sił witalnych, młodości, pracowitości, wspólnoty i nauki. Szkoła powstała blisko innych obiektów użyteczności publicznej, które skupiały się na edukacji – od strony ulicy Łagiewniki stanęła Biblioteka Miejska, przeniesiona ze stojącego po drugiej stronie ulicy dawnego kościoła świętego Jakuba, zaś przy ulicy Wałowej ulokowano Archiwum Państwowe. Po drugiej wojnie światowej ten region śródmieścia nazwano „trójkątem naukowym”.
Po Wielkiej Wojnie, w okresie Wolnego Miasta szkoła nie zmieniła się pod względem profilu nauczania, jedynie sala gimnastyczna była dodatkowo wykorzystywana przez państwowy związek sportowy. Natomiast po przejęciu władzy przez nazistów w latach 30. uczelnia stała się, podobnie jak inne szkoły państwowe na terenie Gdańska, ważnym elementem propagandowym. Co ciekawe, skutecznie walczył z tym jeden z niedawnych absolwentów (rocznik 1924) – organizujący polskie harcerstwo i działający w ramach Polskich Szkół Handlowych Alfons Liczmański, rozstrzelany w roku 1940 w Grenzdorfie. Po drugiej wojnie światowej, I Państwowe Koedukacyjne Gimnazjum i Liceum w Gdańsku nawiązywało w swojej działalności do polskich tradycji Gdańskiej Macierzy Szkolnej, zaś patrząc trochę szerzej, poprzez „Oberrealschule”, faktycznie także do historii Akademii Handlowej, pośrednio zaś do Gimnazjum Miejskiego, czyli wcześniejszych Gimnazjum Akademickiego i Szkoły Mariackiej. Tak zamknęła się jedna klamra szerokiej historii Gdańska w jednym budynku, zaś druga otworzyła się już po kilkudziesięciu latach, to jest w drugiej połowie XX wieku.
W okresie PRL w gmachu szkoły mieściło się nie tylko „standardowe” liceum, ale także szkoły dodatkowe i wieczorowe, prowadzono tu kursy dokształcające dla dorosłych. Jako, że w zrujnowanym po wojnie mieście nie było mieszkań, w piwnicach i na strychach ulokowano mieszkania socjalne, z których korzystali także pracownicy szkoły. W dniu 25 kwietnia 1964 roku Liceum nadano na patrona Mikołaja Kopernika (element komunistycznych obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego), zaś Stocznia Gdańska, która trzy lata później sama otrzymała imię Lenina, ufundowała na tę okazję sztandar dla szkoły z mottem: „W słońce jutra otworzymy bramy”. I to zbliżenie chyba nie wyszło komunistom (zwłaszcza ówczesnej dyrekcji liceum) na dobre, bo poprzez bliskość szkoły i stoczni, uczelnia stała się miejscem narodzin nowej opozycji antykomunistycznej. W latach 70. uczyli się i działali tu Dariusz Kobzdej, grupa Arkadiusza Rybickiego, Aleksandra Halla i Grzegorza Grzelaka oraz Donald Tusk, zaś następne pokolenie w latach 80. stworzyli między innymi Paweł Adamowicz, Krzysztof Skiba i Maciej Kosycarz. Opozycjoniści, późniejsi politycy, samorządowcy, ludzie nauki i kultury znani nie tylko w Gdańsku czy Polsce, ale i na świecie.
Obecnie I LO w Gdańsku wciąż jest jedną z najlepszych szkół w mieście, zaś o historii szkoły, budynku, samej instytucji i jej absolwentach (idących już w dziesiątki tysięcy) będzie można wiele posłuchać podczas przypadających w nadchodzącym 2020 roku 75-leciu liceum.
