Jan Karol Chodkiewicz, który jest patronem jednej z gdańskich ulic, żył na przełomie XVI i XVII wieku. Cieszył się wtedy opinią jednego z najwybitniejszych dowódców wojskowych – nie tylko w Rzeczypospolitej, ale i w Europie.

Poniższy tekst napisałam na podstawie wiadomości zawartych w Wikipedii oraz  audycji emitowanych w I Programie Polskiego Radia w 2021 r. z cyklu „Historia żywa”, w czasie których dzieje naszego kraju przybliża prof. Andrzej Nowak.

Chodkiewicz pełnił różne wysokie urzędy oraz funkcje wojskowe: podczaszego litewskiego, starosty generalnego żmudzkiego, hetmana polnego litewskiego, hetmana wielkiego litewskiego i in.

Jan Karol Chodkiewicz
Jan Karol Chodkiewicz, Wikipedia

Urodził się na przełomie 1570 / 1571 r. jako syn marszałka wielkiego litewskiego, a zarazem kasztelana wileńskiego Jana Hieronimowicza i Krystyny Zborowskiej, wojewodzianki krakowskiej.

W latach 1583 – 86 Jan Karol kształcił się na założonym kilka lat wcześniej przez króla Stefana Batorego Uniwersytecie Wileńskim Towarzystwa Jezusowego. W 1586 r. wyruszył wraz z bratem Aleksandrem do Bawarii, gdzie obaj podjęli naukę w prowadzonej także przez jezuitów, akademii w Ingolstadt. W 1589 r. udali się w podróż na południe Europy. Odwiedzili Weronę, Padwę i Wenecję; Jan Karol dotarł także na Maltę.

W 1590 r. obaj wrócili do Rzeczypospolitej. W trzy lata później Jan Karol  ożenił się z Zofią z d. Mielecką, wdową po księciu Siemionie Olelkowiczu. Doczekał się z nią trojga dzieci: Hieronima i Kazimierza (obaj przedwcześnie zmarli) oraz córki Anny.

Po śmierci żony w 1619 r., w kolejnym roku ożenił się powtórnie, tym razem z trzydzieści lat młodszą od siebie księżną Anną Alojzą Ostrogską (córką księcia Aleksandra, wojewody wołyńskiego). Małżeństwo to trwało tylko rok z uwagi na śmierć Jana Karola w czasie bitwy pod Chocimiem w 1621 r.

Jan Karol Chodkiewicz rozpoczął swoją karierę wojskową w 1596 r. jako podkomendny innego słynnego wodza, hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, który  był przodkiem przyszłego polskiego króla, Jana III Sobieskiego.

W 1596 r. pod dowództwem Żółkiewskiego  Jan Karol Chodkiewicz wziął udział w tłumieniu powstania kozackiego Semena Nalewajki, które wybuchło na południowo – wschodnich rubieżach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Skierowane było przeciwko polskiej szlachcie. Powstańcy sprzeciwiali się również ratyfikacji unii brzeskiej (do której doszło w 1596 r.), czyli podporządkowaniu cerkwi prawosławnej na terenie Rzeczypospolitej papieżowi. Buntownicy planowali wyprawę zbrojną na Kraków. Powstanie to zostało stłumione przez wojska koronne. Semen Nalewajko został stracony w 1597 r.

W 1596 r. Jan Karol Chodkiewicz otrzymał swój pierwszy urząd podczaszego litewskiego, a w trzy lata później został wybrany starostą generalnym żmudzkim.

W 1600 r. uczestniczył w zwycięskiej wyprawie hetmana wielkiego koronnego Jana Zamojskiego na Wołoszczyznę (czyli krainę historyczną, znajdującą się ob. w granicach Rumunii). Wyprawa ta miała  na celu przywrócenie polskich wpływów na tym terenie.

Jan Zamojski
hetman Jan Zamojski, Wikipedia

Jan Karol Chodkiewicz wziął ponadto udział w wojnie ze Szwedami, która rozpoczęła się na przełomie XVI i XVII w. Była to w istocie „długa seria wojen, w której sprawy dynastyczne pomieszane były z interesami gospodarczymi, politycznymi oraz ze sporami natury religijnej” (Wikipedia). Powodem tego konfliktu zbrojnego był spór pomiędzy Zygmuntem III Wazą, a Karolem IX Sudermańskim o tron szwedzki, również spór między Rzeczpospolitą a Szwecją o Inflanty (ziemie dawnego zakonu kawalerów mieczowych), a także konflikt na podłożu religijnym. W listopadzie 1599 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Estonii i w ciągu kolejnych miesięcy wyparły polskie załogi z tego terenu. W marcu 1600 r. Zygmunt III Waza ogłosił inkorporację Estonii do Rzeczypospolitej; działania wojenne ze strony Szwecji przybrały wówczas na sile. W 1601 r dowództwo nad tworzoną polską armią powierzono hetmanowi wielkiemu koronnemu, Janowi Zamojskiemu; do czasu jej utworzenia wojskami dowodził hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł „Piorun”. W czerwcu 1601 r. na teren Inflant przybył Jan Karol Chodkiewicz, którego dwa miesiące wcześniej Zygmunt III Waza mianował hetmanem polnym litewskim.

Chodkiewiczowi powierzono dowództwo wojskiem polsko – litewskim w bitwie pod Kokenhausen (na Łotwie) rozegranej 23 VI 1601 r., w której Szwedzi ponieśli duże straty.

W 1602 r., po rezygnacji hetmana Jana Zamojskiego z naczelnego dowództwa, Chodkiewicz objął je po nim. Jednakże oficjalnie nastąpiło to dopiero 6 VIII 1603 r. na mocy uniwersału wydanego przez Zygmunta III Wazę.

Chodkiewicz doprowadził wówczas do kilku zwycięstw nad Szwedami: w marcu pobił Szwedów pod Rakvere, w kwietniu 1603 r. odbił z rąk Szwedów Dorpat, a następnie obronił Rygę. 23 IX 1604 r. – mimo dużej przewagi liczebnej przeciwnika – odniósł spektakularne zwycięstwo pod Białym Kamieniem. Niestety nie mógł wykorzystać tego sukcesu militarnego, gdyż wojsko domagające się wypłaty żołdu, zbuntowało się i rozeszło. Przez pewien czas działania wojenne zamarły, zwłaszcza, że Sejm nie uchwalił w 1605 r. nowych podatków na cele obronne. Chodkiewicz stanął wtedy przed niezwykle trudnym zadaniem, gdyż Szwecja przygotowywała się do dalszej wojny, wspierana finansowo przez Rosję. Dopiero zapłata zaległego żołdu pozwoliła Chodkiewiczowi na zażegnanie buntu w dowodzonym przez siebie wojsku oraz zwiększenie jego liczebności.

„Bitwa pod Kircholmem” Pieter Snayers, 1630

27 IX 1605 r. stoczył ze Szwedami zwycięską – mimo znacznej przewagi przeciwnika – bitwę pod Kircholmem (oddalonym 15 km od Rygi). Armia szwedzka praktycznie przestała istnieć, Ryga została uwolniona od oblężenia. Szwedzi chętnie przystali na rozejm, który miał obowiązywać do 31 X 1608 r. To efektowne zwycięstwo rozsławiło imię Chodkiewicza oraz męstwo armii Rzeczypospolitej w całej Europie. Wódz ten, który dał się poznać, jako „znakomity strateg i mistrz taktyki” otrzymał gratulacje od wielu, nie tylko europejskich władców: chociażby cesarza Rudolfa II Habsburga, króla angielskiego Jakuba I Stuarta, papieża Pawła V, a nawet szacha perskiego Abbasa I Wielkiego.

hetman Krzysztof Radziwiłł
hetman Krzysztof Radziwiłł „Piorun”, Wikipedia

W 1607 r. Chodkiewicz został odwołany z Inflant przez króla Zygmunta III Wazę dla stłumienia buntu szlachty i magnaterii, jaki wybuchł przeciwko polskiemu królowi, a na czele którego stanął m. in marszałek wielki koronny Mikołaj Zebrzydowski. Stąd bunt ten przeszedł do historii, jako rokosz Zebrzydowskiego. Król, który obawiał się utraty tronu, powierzył Chodkiewiczowi dowództwo wojsk królewskich, których zadaniem była walka z buntownikami.

Ten zaś  najpierw pokonał rokoszan na Litwie, zaś 5 VII 1607 r. stoczył ze zbuntowanymi magnatami zwycięską bitwę pod Guzowem na Mazowszu. Dowodził w niej prawym skrzydłem wojsk królewskich; dowództwo lewego skrzydła przypadło z kolei hetmanowi Żółkiewskiemu. Rokoszanie ponieśli w niej sromotną klęskę. Bunt został zażegnany, król nie stracił tronu.

W sierpniu 1608 r. Chodkiewicz przybył ponownie na teren Inflant, w których Szwedzi wznowili działania wojenne. Chodkiewiczowi ponownie powierzono dowodzenie wojskiem polsko – litewskim. Nie miał jednak łatwego zadania, gdyż tym razem duża część sił zbrojnych Rzeczypospolitej zaangażowana była w tym czasie w działania na terenie Rosji. Hetmana wsparły jednak prywatne oddziały magnatów litewskich.

2 III 1609 r. udało się Chodkiewiczowi zdobyć z rąk Szwedów Parnawę (port morski nad Zatoką Parnawską w Estonii). Następnie pokonał Szwedów w bitwie morskiej pod Salis, a także uwolnił Rygę od blokady morskiej i oblężenia. Zadał Szwedom duże straty w bitwie pod Rygą.

Sytuację niestety skomplikowała decyzja polskiego króla dotycząca wyprawy na Moskwę, w związku z czym król odmówił wojskom litewskim walczącym w Inflantach, dalszych posiłków oraz wypłaty żołdu. Wojska litewskie na znak protestu zawiązały konfederację, do której przyłączył się ich wódz, Chodkiewicz. Nie trwało to jednak długo. Niebezpieczeństwo ze strony Szwedów skłoniło Chodkiewicza do podjęcia radykalnych działań, a żołnierze podporządkowali się swemu wodzowi. 6 X 1609 r. hetman ten pobił Szwedów nad Gawią. Wkrótce odbił z rąk szwedzkich Dyjament, twierdzę u ujścia Dźwiny.

hetman Stanisław Koniecpolski
hetman Stanisław Koniecpolski, Wikipedia

W tym momencie wojska litewskie definitywnie odmówiły dalszej służby. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności sytuacja geopolityczna skłoniła wówczas Szwedów do zaprzestania działań w Inflantach. Powodem był narastający konflikt szwedzko – duński (tzw. wojna kalmarska), a w dalszej kolejności choroba, a następnie śmierć Karola IX (w listopadzie 1611 r.).

W kwietniu 1611 r. Szwecja i Rzeczpospolita zawarły rozejm. W imieniu Zygmunta III Wazy rokowania prowadził Jan Karol Chodkiewicz.

W tym samym roku, we wrześniu Chodkiewicz ruszył do Rosji, gdzie od dwóch lat trwała wojna polsko – rosyjska (1609 – 1618), w której Rosjan wspierali militarnie Szwedzi.

Bodźcem do rozpoczęcia przez Zygmunta III Wazę działań wojennych przeciwko Rosji, był sojusz rosyjsko – szwedzki podpisany w Wyborgu 29 II 1609 pomiędzy Karolem IX a carem Wasylem Szujskim, a wymierzony w Rzeczpospolitą. Regularna wojna polsko – rosyjska rozpoczęła się we wrześniu 1609 r. od oblężenia przez wojska polsko – litewskie Smoleńska – jednej z najsilniej bronionych rosyjskich twierdz. Oblężenie to trwało dwa lata i zakończyło się zwycięstwem wojsk Rzeczpospolitej.

4 VII 1610 r. hetman Żółkiewski stoczył z Rosjanami zwycięską bitwę pod Kłuszynem. W październiku wojska polsko – litewskie zajęły Moskwę. Car Wasyl Szujski oraz jego dwaj bracia zostali aresztowani; w rok później złożyli hołd Zygmuntowi III Wazie na zamku królewskim w Warszawie. W tamtym czasie w Rosji wybuchło antypolskie powstanie (na czele którego stanął Dymitr Pożarski), którego celem było wyparcie polskiej załogi z Moskwy. Rozpoczęła się blokada miasta. Na pomoc rodakom wyruszył Jan Karol Chodkiewicz.  Podejmowane przez niego dwie próby odsieczy: w 1611 r. i w 1612 r. zakończyły się niepowodzeniem. 7 XI 1612 r. polska załoga Kremla skapitulowała.

W latach 1613 – 1615 Chodkiewicz podejmował osłonowe działania zbrojne, dzięki którym Smoleńsk pozostał w granicach Rzeczpospolitej. W 1615 r. hetman ten znalazł się w gronie wyznaczonych przez sejm RP komisarzy, którzy pod Smoleńskiem prowadzili rokowania z Rosjanami.

W latach 1617 – 18 dowodził kolejną wyprawą zbrojną, której celem było znów zdobycie Moskwy. Mimo wsparcia wojsk polsko – litewskich przez oddział liczący 20 tys. Kozaków, wyprawa ta zakończyła się niepowodzeniem wojsk Rezczypospolitej. W 1618 r. strona polska i rosyjska podpisały rozejm w Dywilinie, kończący kilkuletnią wojnę.

„Bitwa pod Chocimiem” Józef Brandt, 1867

W kolejnych latach Chodkiewicz zajmował się porządkowaniem spraw rodzinnych – aż do czasu wybuchu wojny polsko – tureckiej (1620 – 21) zwanej także chocimską.

Bezpośrednią przyczyną tego konfliktu zbrojnego pomiędzy Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim było udzielenie pomocy zbrojnej Habsburgom przez Zygmunta III Wazę. Zygmunt III Waza skierował do Austrii, na pomoc oblężonemu Wiedniowi przez żołnierzy z armii siedmiogrodzkiej Gábora Bethlena (lennika tureckiego) oddziały  tzw. lisowczyków. Lisowczycy pomogli pokonać wojska siedmiogrodzkie, zmuszając je do odstąpienia od oblężenia Wiednia. Zygmunt III Waza zgodził się także by Habsburgowie mogli prowadzić na terenie RP zaciąg żołnierzy.

W takiej sytuacji sułtan turecki, Osman II uderzył na Rzeczpospolitą. Polacy nie zdając sobie w pełni sprawy z wielkości zagrożenia ze strony Turcji zorganizowali wyprawę zbrojną na Mołdawię, będącej lennem Turcji. Uważali, że w ten sposób powstrzymają Turków przed uderzeniem na nasz kraj. Dowództwo tej wyprawy powierzono hetmanowi wielkiemu koronnemu Stanisławowi Żółkiewskiemu oraz hetmanowi polnemu koronnemu Stanisławowi Koniecpolskiemu.

Stanisław Żółkiewski
hetman Stanisław Żółkiewski, Wikipedia

Na przełomie września i października 1620 r. doszło do bitwy pod Cecorą (na terenie ob. Rumunii), która trwała trzy dni. Zakończyła się klęską wojsk polskich, które wycofywały się w nieładzie przed przeważającymi siłami turecko – tatarskimi. W czasie odwrotu zginął Żółkiewski, a Koniecpolski dostał się do niewoli.

W 1621 r. na wieść o zagrożeniu ze strony  armii tureckiej podążającej ku granicy naszego kraju sejm RP uchwalił wysokie podatki celem zwiększenia liczebności wojska. Dowódcą całości sił wojskowych, które miały stawić czoła Turkom został hetman Jan Karol Chodkiewicz. Wspierać go mieli Stanisław Lubomirski i królewicz Władysław Waza (przyszły król Polski). Planowano przenieść działania zbrojne poza granice Rzeczpospolitej i stoczyć decydującą bitwę nad Dunajem. Do takiej bitwy doszło jednak na prawym brzegu Dniestru (rzeki która stanowiła granicę pomiędzy Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim).

Armia turecka była znacznie liczniejsza od polskiej: dwu – a może nawet trzykrotnie. Po stronie polskiej stanęło 35 tys. żołnierzy wspieranych przez 40 tys. kozaków oraz przez Mołdawian.

Ośrodkiem polskiej obrony nie był zamek chocimski, tylko obóz wojskowy otoczony wałami i 8 – kilometrowym łukiem szańców ziemnych. Chodkiewicz chciał rozwiązać konflikt staczając jedną walną bitwę, uderzyć całą siłą na przeciwnika. Sprzeciwili się temu pozostali dowódcy uważając, że jest to zbyt śmiała decyzja. Walki pod Chocimiem trwały w sumie kilka tygodni.

W tym czasie w obu obozach zaczęły szerzyć się choroby zakaźne i głód, a także dezercje. Zachorował wtedy również hetman Chodkiewicz. Zmarł po kilku dniach choroby, 24-go września, wcześniej przekazując buławę regimentarzowi Stanisławowi Lubomirskiemu.

„Smierć Chodkiewicza” Franciszek Smuglewicz, 1806

Działania zbrojne zakończyły się 9 X 1621 r. podpisaniem traktatu pokojowego, honorowego dla obu stron. Utrzymano granicę pomiędzy oboma państwami na Dniestrze. Straty turecko – tatarskie były nieporównywalnie większe niż Polaków.

Pogrzeb Jana Karola Chodkiewicza odbył się w Ostrogu w dobrach jego drugiej żony, księżnej Ostrogskiej (czyli gnieździe rodowym Ostrogskich), na Wyżynie Wołyńskiej, na ob. Ukrainie. Uczyniono to wbrew woli zmarłego, który chciał zostać pochowany w Kretyndze (na Litwie), obok pierwszej żony. W 1637 r. trumnę ze szczątkami przeniesiono do grobowca w kaplicy jezuickiej w Ostrogu; od 1722 r. znajduje się w nowym kościele jezuitów w tym mieście.

Jana Karola Chodkiewicza wspomina się jako dobrego administratora swoich majątków. Wznosił liczne fortyfikacje, obwarowywał miasta, fundował kościoły i klasztory np. klasztor i kościół bernardynów w Kretyndze, w którym chciał zostać pochowany. Ufundował również kościół Wniebowzięcia NMP i kolegium jezuitów w Krożach, kościół jezuicki św. Michała w Nieświeżu oraz szkołę jezuitów i kościół św. Trójcy w Szkudach.

ul. Chodkiewicza w Gdańsku
Fragment gdańskiej ul. Chodkiewicza

W latach 1607 – 19 z jego inicjatywy wzniesiono zamek bastionowy w Lachowiczach, także ufortyfikowano miasto i zamek – rezydencję w Starym Bychowie nad Dnieprem. W II RP imię hetmana Jana Karola Chodkiewicza nosił 26 Pułk Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach, zaś w latach 1994 – 2000 – 14 Brygada Pancerna Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Obecnie hetman ten jest patronem 17 Męskiej Drużyny Harcerskiej w Boguszowicach (dzielnicy Rybnika).

Maria Sadurska

* „Oto rozlane wszędy Turków i Tatarów orszaki” – fragment przemowy do żołnierzy połączonych sił polsko-litewsko-kozackich, podczas bitwy pod Chocimiem w 1621 r.: „O wy wszystkie narody prawami, wolnością, językiem, pokrewieństwem, wiarą pod skrzydłami jednego orła złączone na dane hasło wypadnijcie na te bezecniki, zmiatajcie ich obrzmiałe nawojami głowy zręcznym szabel pokosem. Oto Dniestr w tyle nieprzebyty, oto rozlane wszędy Turków i Tatarów orszaki. Upadła wszelka nadzieja do ucieczki, tu bić się i zwyciężyć albo zginąć nam potrzeba każe.” Źródło: Leszek Podhorodecki, Chocim 1621, Warszawa 2008.

Dodaj opinię lub komentarz.