„Panie Prezydencie, jako jedyny oficer polski służby czynnej, który dotąd nigdy przed nikim nie stawał na baczność, staję oto na baczność przed Polską, którą Ty reprezentujesz, wznosząc toast: Pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej niech żyje!”.
Słowa te wygłosił 14 XII 1922 r. Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski w czasie uroczystego śniadania, na które zaprosił świeżo zaprzysiężonego pierwszego Prezydenta II RP, Gabriela Narutowicza. Niestety dwa dni później nowo wybrany prezydent zginął w zamachu, do którego doszło w czasie jego wizyty w budynku warszawskiej „Zachęty”. W tym roku mija setna rocznica tego dramatycznego wydarzenia.
W naszym mieście Gabriel Narutowicz – od 16 II 1993 r. – patronuje ulicy we Wrzeszczu Górnym, prowadzącej do bramy głównej Politechniki Gdańskiej. Warto dodać, iż po raz pierwszy polityk ten został patronem tej ulicy w 1945 r., po czym w kilka lat później zastąpił go rosyjski pisarz, Włodzimierz Majakowski.
Gabriel Narutowicz urodził się w marcu 1865 r. Dokładny dzień jego urodzin nie jest znany; przyjmuje się, iż przyszedł na świat 29 marca.
Urodził się w Telszach na Żmudzi, w rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec Jan, sędzia powiatowy ziemski, właściciel wsi Brewiki na Żmudzi, był uczestnikiem Powstania Styczniowego. Zapłacił za to rocznym pobytem w więzieniu. Zmarł rok po narodzinach syna, Gabriela. Matka przyszłego polityka, Wiktoria z. d. Szczepkowska, kobieta wykształcona, zafascynowana filozofią Oświecenia, była trzecią żoną Jana Narutowicza. Na początku lat 70 – tych XIX w. postanowiła przeprowadzić się wraz z synami do Lipawy (ob. Łotwie), aby uchronić ich przed skutkami nasilonej po Powstaniu Styczniowym, polityki rusyfikacyjnej na terenach, na których dotąd mieszkali.
Gabriel Narutowicz ukończył gimnazjum w Lipawie. Następnie podjął studia na Wydziale Matematyczno – Fizycznym Uniwersytetu w Petersburgu. Przerwał je z powodów zdrowotnych. Wyjechał do Szwajcarii, gdzie w latach 1887 – 1891 studiował na Politechnice w Zurychu.
Mieszkając w Szwajcarii włączył się w działalność polityczną, co uniemożliwiło mu powrót do kraju. Władze carskie wydały bowiem jego nakaz aresztowania. Dlatego po ukończeniu studiów pozostał w Szwajcarii, gdzie znalazł pracę w biurze budowy kolei żelaznej w Sankt Gallen.
W 1895 r. przyznano mu obywatelstwo Szwajcarii. W tym samym roku otrzymał stanowisko kierownika sekcji regulacji Renu. Po krótkim czasie jednak zrezygnował z tego stanowiska na rzecz pracy w biurze technicznym Kürsteinera. Wykonane wtedy przez niego prace zostały nagrodzone na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu w 1896 r.
Niebawem ten młody inżynier i konstruktor zyskał również sławę pioniera elektryfikacji Szwajcarii, kierował bowiem budową wielu elektrowni wodnych – nie tylko w tym kraju. Za jego największe osiągnięcie uważana jest elektrownia na rzece Aare w Mühlebergu niedaleko Berna.
W 1901 r. poślubił Ewę Krzyżanowską, z którą miał córkę Annę i syna Stanisława. W 1907 r. Gabriel Narutowicz otrzymał posadę profesora w katedrze budownictwa wodnego na Politechnice w Zurychu, gdzie w międzyczasie przez kilka lat pełnił funkcję dziekana. Prowadził również własne biuro projektów oraz należał do szwajcarskiej komisji gospodarki wodnej. W 1915 r. został przewodniczącym międzynarodowej komisji regulacji Renu.
W czasie I wojny światowej Narutowicz włączył się w działalność Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, utworzonego na początku 1915 r. z inicjatywy Erazma Piltza w Lozannie (którego siedziba została wkrótce przeniesiona do Vevey, stąd inna nazwa: Komitet Veveyski). Jego prezesem został znany pisarz Henryk Sienkiewicz, a wiceprezesem światowej sławy pianista, Ignacy Jan Paderewski.
Gabriel Narutowicz został także członkiem stowarzyszenia La Pologne et la Guerre w Lozannie. W swoich poglądach zbliżył się wtedy do Józefa Piłsudskiego i jego obozu politycznego.
Jesienią 1919 r. Narutowicz przybył do odradzającej się ojczyzny i aktywnie włączył się w jej odbudowę. W czerwcu kolejnego roku został ministrem robót publicznych w rządzie Władysława Grabskiego. Funkcję tę pełnił również w pierwszym rządzie Wincentego Witosa (czyli w Rządzie Obrony Narodowej sformowanym w czasie wojny polsko – bolszewickiej) oraz w pierwszym rządzie (utworzonym 19 IX 1921 r.) i drugim (powołanym 10 III 1922 r.) Antoniego Ponikowskiego.
Jako minister robót publicznych Narutowicz zajmował się m. in. pracami nad regulacją Wisły oraz nadzorował budowę elektrowni wodnej w Porąbce na Sole (w Beskidzie Małym).
W połowie 1922 r. został ministrem spraw zagranicznych w rządzie Artura Śliwińskiego; funkcję tę pełnił również w rządzie Juliana Nowaka, utworzonym po rozwiązaniu poprzedniego gabinetu.
We wrześniu tegoż roku wraz z Naczelnikiem Państwa, Józefem Piłsudskim brał udział w oficjalnej wizycie polskich władz w siedzibie królewskiej w Rumunii, gdzie został uhonorowany Wielką Wstęgą Orderu Gwiazdy – najstarszym odznaczeniem przyznawanym w tym kraju. Jako minister spraw zagranicznych reprezentował nasz kraj na konferencji w Tallinnie, która odbyła się w październiku 1922 r.
W wyborach do Sejmu RP, które zostały przeprowadzone w tym samym roku, kandydował z listy Państwowego Zjednoczenia na Kresach, nie uzyskując jednak mandatu. Nadal pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych.
W zbliżających się wyborach prezydenckich – pierwszych w dziejach II RP – zgłoszono dziewięciu kandydatów, w tym Gabriela Narutowicza, popieranego zwłaszcza przez PSL „Wyzwolenie”. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone izby Sejmu i Senatu. Pierwsza tura wyborów nie przyniosła rozstrzygnięcia. Kandydata na Prezydenta RP wyłoniono dopiero w piątej turze.
Pozostało już wtedy tylko dwóch kandydatów: hr. Maurycy Zamoyski i Gabriel Narutowicz. O wyborze drugiego z nich przesądziły m.in. połączone głosy PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”. Oba te ugrupowania bowiem, opowiadały się za radykalną reformą rolną, a hr. Zamoyski należał do największych posiadaczy ziemskich. Narutowicza poparła również lewica oraz mniejszości narodowe. Otrzymał on 289 głosów, zaś jego kontrkandydat – 227.
Zwycięstwo Gabriela Narutowicza wywołało ostry sprzeciw endecji. Jej zwolennicy, wsparci przez gen. Józefa Hallera zorganizowali na ulicach Warszawy demonstrację, domagając się przeprowadzenia nowych wyborów. Podobną kampanię rozpętała warszawska prasa związana z endecją. Do Prezydenta – elekta wysyłano listy z pogróżkami.
Jego zaprzysiężenie na najwyższy urząd w państwie miało miejsce 11 XII 1922 r. Tego dnia na ulicach stolicy ponownie doszło do zamieszek. Demonstranci również atakowali zwolenników Prezydenta RP.
Narutowicz z tytułu objęcia tego urzędu został kawalerem Orderu Orła Białego i przewodniczącym jego Kapituły oraz kawalerem Wielkiej Wstęgi Orderu Odrodzenia Polski i również przewodniczącym jego Kapituły.
Trzy dni później przybył do Belwederu, gdzie miało miejsce uroczyste przekazanie mu władzy przez Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego. Odbyło się to w obecności inni wysokich urzędników, m.in. premiera Juliana Nowaka, marszałka Sejmu, Macieja Rataja, marszałka Senatu, Wojciecha Trąmpczyńskiego. Józef Piłsudski wygłosił odpowiednie oświadczenie, po czym politycy podpisali protokół o przejęciu władzy, a Prezydent RP na dziedzińcu belwederskim odebrał defiladę oddziałów wojskowych.
W czasie uroczystego śniadania Piłsudski wygłosił toast opublikowany następnie w „Monitorze Polskim”, którego fragment zamieściłam na początku artykułu.
Wroga kampania wymierzona w Prezydenta RP nie ustawała. Jak już wspomniałam, 16 XII 1922 r. w czasie wizyty Gabriela Narutowicza w warszawskiej galerii „Zachęta” doszło do zamachu na jego życie. Polityka zastrzelił związany z endecją, artysta – malarz Eligiusz Niewiadomski, który za ten haniebny czyn został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano z końcem stycznia 1923 r.
Gabriela Narutowicza pochowano w podziemiach bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie.
To dramatyczne wydarzenie, do którego doszło w „Zachęcie” upamiętnił w swym słynnym wierszu poeta Julian Tuwim. Po latach utrwalił go Jerzy Kawalerowicz w filmie fabularnym pt. „Śmierć prezydenta”. W rolę Gabriela Narutowicza wcielił się wówczas aktor Zdzisław Mrożewski.
Tragicznie zmarły pierwszy Prezydent II RP patronuje ulicom w różnych polskich miastach. W Krakowie jest też patronem Szpitala Miejskiego Specjalistycznego. W Warszawie na placu im. Gabriela Narutowicza (tak nazwanym już w styczniu 1923 r.) w 2002 r. odsłonięto poświęcony mu pomnik. W bieżącym roku – w setną rocznicę zamachu – w gmachu Sejmu RP odsłonięto tablicę pamiątkową przypominającą to wydarzenie.
Jeden z budynków w Łazienkach Warszawskich nazywany jest Domem Narutowicza, gdyż polityk ten mieszkał w nim w okresie od 7 IX 1920 r. do 14 XII 1922 r., o czym informuje wmurowana w jego fasadę tablica pamiątkowa. Z kolei przy ul. Parkowej 23 w tym samym mieście znajduje się willa Narutowicza, do której prezydent przeniósł się tuż przed śmiercią.
Wspomnienie poświęcone pierwszemu Prezydentowi odrodzonej Polski napisałam na podstawie: „Encyklopedii Gdańskiej”, Wikipedii oraz portalu www.historiaposzukaj.pl
