Pogmatwane dzieje pomorskiej wsi Sobowidz cz. 2

W pierwszej części artykułu przedstawiłam dzieje pomorskiej wsi Sobowidz od czasów najdawniejszych aż do początku XIX w.

Po wycofaniu się wojsk francuskich z Pomorza Gdańskiego region ten wrócił pod panowanie Prus. Prusacy przeprowadzili tu wtedy wiele reform. Sobowidz wraz z Rościszewkiem wszedł w skład regencji gdańskiej i gdańskiego powiatu wiejskiego. W 1820 r. władze przeprowadziły szczegółowy spis topograficzno – statystyczny. Sobowidz dzierżawiony był wtedy przez Ludwiga Laechelina.
Z powyższego spisu wynikało, że w 22 zagrodach („dymach”) mieszkało 189 osób, z tego 90 ewangelików i 99 katolików (podległych parafii w Trąbkach Wielkich).
W folwarku funkcjonował młyn dzierżawiony przez Christiana Bansemera, karczma Davida Patzera, gorzelnia wybudowana w 1820 r. (przekształcona z czasem w zakład produkujący spirytus) i browar.
W tym samym roku inspektor budowlany przeprowadził gruntowny remont sobowidzkiego zamku, w którym mieściła się od 1777 r. siedziba urzędu domeny oraz izba sądowa. Odbywały się w niej tygodniowe sesje wyjazdowe najpierw sądu tczewskiego, potem gdańskiego.
Przeprowadzono również reformę leśną, na mocy której powstała nowa struktura leśnictw. W Sobowidzu powstał Urząd Leśny z kasą leśną.

W 1831 r. wybuchła na Pomorzu Gdańskim epidemia cholery, która nie ominęła również domeny sobowidzkiej. W samym Sobowidzu zachorowało łącznie 40 osób, w tym pastor August Heinrich Andreas Hobrecht i nauczyciel Peter Salomon Linge. Ofiary epidemii chowano na specjalnie wyznaczonym terenie w pobliżu wsi, w lesie. Upamiętniono je kamieniem z datą epidemii (było to żarno z otworem w środku, pochodzące zapewne z tutejszego młyna).

W 1936 r. dotychczasowy dzierżawca karczmy, Martin Bahlinger nabył ją i w ten sposób zapoczątkował karczmarską i hotelarską dynastię Bahlingerów. Bowiem jego potomek Walter pod koniec 1880 r. dobudował zajazd. W 1837 r. z powodu złego stanu technicznego zburzono sobowidzki kościół wraz z plebanią. Zanim wybudowano nową świątynię, tutejsi ewangelicy uczęszczali na nabożeństwa do Rębielcza, gdzie również przeniósł się pastor z Sobowidza.
27 V 1842 r. wmurowano kamień węgielny pod nowy kościół, którego budowę zakończono 15 X 1843 r. W podobnym czasie wybudowano też plebanię oraz rozbudowano przykościelny cmentarz. Budowla miała kształt spichlerza ozdobionego dwoma metalowymi złoconymi krzyżami.
W latach 1855 – 1901 dzierżawcą Sobowidza był właściciel majątków w powiecie puckim i starogardzkim, Franz Heinrich Ludwig Hagen.
Administratorem domeny w 1855 r. był Wilhelm Vogel.
W tamtym czasie wsi działała gorzelnia, browar, piekarnia oraz dom handlowy wdowy Bahlinger, ogrodnictwo Burgassa, młyn Augusta Bahlingera, owczarnia licząca 2 tys. sztuk owiec.
W szkole, do której uczęszczało 80 uczniów, pracował Johann Jacob Peters. Szkoła ta od 16 VI 1857 r. posiadała własny statut. Funkcję lokalnego inspektora oświatowego pełnił każdorazowo tutejszy proboszcz. W 1858 r. w Sobowidzu zamieszkał pierwszy lekarz, Froechlich. W 1861 r. zastąpił go chirurg i położnik dr Fewson. Otrzymał też koncesję na prowadzenie apteki.
Od 1866 r. pracował tu dr Gratz.
W 1864 r. zapadła decyzja dotycząca rozbiórki tutejszego kościoła z uwagi na błędy budowlane i oszczędności w materiałach budowlanych. Z kościołem sąsiadował nieistniejący dziś cmentarz, po którym pozostały dwie kaplice cmentarne i nieliczne nagrobki. W 1934 r. zbudowano na nim krzyż, stały ołtarz oraz kostnicę.
W 1864 r. zakończono budowę kolejnego kościoła: ceglanego, jednonawowego, w stylu neogotyckim, z małą wieżą z sygnaturką. Dzięki darowiznom parafian zyskał wyposażenie. Obiekt został uroczyście poświęcony 22 III 1898 r.
W 1863 r. zmodernizowano tutejszą gorzelnię.
W 1869 r. odnotowano w Sobowidzu agencję pocztową z telegrafem (należącą do poczty w Pszczółkach), cegielnię i przychodnię lekarską.
W 1873 r. młyn stał się własnością Alberta Juliusa Groddecka, zamieszkałego w Trabkach Wielkich.

W 1873 r. na miejscu dawnego zamku zbudowano nowy, neogotycki, w kształcie wydłużonego prostokąta. Po drugiej wojnie światowej dobudowano piętro w elewacji tylnej i przebudowano poddasze, adaptując je na mieszkania.

Jak podaje Dariusz Dolatowski w wyniku powiatowej reformy administracyjnej przeprowadzanej od 1874 r. w Prusach, również prowincji zachodniopruskiej i tym samym w regencji gdańskiej, utworzono „urzędy obwodów (Amstbezirke) z urzędami stanu cywilnego, zarządzane przez naczelników obwodów, leśne obszary dworskie (Forstgustbezirke) i gminy wiejskie (Landgemeine) kierowane przez naczelników gmin, zastępujących dawny urząd sołtysów, dzierżawione jako mienie państwowe po likwidacji Urządów Domenalno – Rentowych obszary dworskie (Gustbezirke) oraz od 1887 nowe powiaty”.
Na mocy tej reformy powstał urząd obwodu oraz stanu cywilnego z siedzibą w Sobowidzu, a także leśny obszar dworski (z podległym mu leśnym obszarem dworskim Kamionka) oraz obszar dworski Sobowidz i gmina wiejska Sobowidz. Wszystkie te urzędy podporządkowano landratowi nowego powiatu tczewskiego.W 1881 r. wybudowano w Sobowidzu cukrownię, modernizowaną i przebudowywaną w 1894 r. Pracownikami byli głównie Niemcy sprowadzeni do tej wsi i jej okolic przez Komisję Kolonizacyjną.
W 1884 r. rozpoczęto budowę towarowo – pasażerskiej linii kolejowej łączącej Pszczółki z Kościerzyną przez Sobowidz i Skarszewy. W tym samym roku zbudowano w Sobowidzu dworzec i w jego sąsiedztwie dwa budynki dla pracowników kolei.

W 1892 r. oddano do użytku budynek nowej, dwuklasowej szkoły.
W latach osiemdziesiątych XIX w. wybudowano we wsi także fabrykę maszyn (być może mieściła się tu manufaktura wytwarzająca lub składająca rowery i maszyny rolnicze).
15 X 1890 r. rozpoczęła tu działalność placówka pocztowa 3. klasy kierowana przez Hansa Kiewera.
31 III 1893 r. oddano do użytku budynek nowej apteki, którą początkowo prowadził Robert Knorre, a następnie Richard Ulmer.
W 1897 r. ukończono budowę szosy powiatowej prowadzącej z Pruszcza do Sobowidza przez Rusocin, Żukczyn i Kłodawę.
W latach 1897 – 89 rozbudowano kościół w Sobowidzu. Dobudowano wtedy zakrystię, prezbiterium oraz masywną wieżę z dwiema klatkami schodowymi i mały aneks z dodatkowym wejściem. Dzięki fundacji cesarza Wilhelma II oraz cesarzowej Augusty Wiktorii kościół zyskał okno witrażowe w prezbiterium przedstawiające Chrystusa Dobrego Pasterza (wykonane przez Królewski Instytut Malarstwa Witrażowego w Berlinie) oraz biblię z dedykacją cesarzowej. Dodatkowo wyposażono świątynię m. in. w nowe sprzęty liturgiczne, chrzcielnicę , ołtarz, krucyfiks ołtarzowy, nowe organy (zbudowane przez firmę W. Sauera z Frankfurtu n. Odrą) oraz dzwony (stare przekazano do kościoła w Kłodawie, podobnież i dawne organy). W 1912 r. na wieży umieszczono nowy zegar z trzema tarczami.

Rok 1910 przyniósł telefonizację wsi. Wśród abonentów znaleźli się m. in. : Fritz Mierke (aptekarz, właściciel tutejszej „Adler – Apotheke”), Walter Bahlinger (właściciel hotelu), lekarz Gratz, Oscar Groddek (młynarz), Carl Hagen (dyr. handlowy cukrowni), Ernst Hagen (dzierżawca domeny Sobbowitz oraz domeny Klein Roschau), W. Schilling (właściciel tartaku), Paul Schuntermann (dyr. techniczny cukrowni).
Z zachowanego zestawienia abonentów wynika, iż wieś Sobowidz posiadała w tamtym czasie nazwy ulic.
W kolejnych latach liczba tamtejszych abonentów wzrosła.

W 1912 r. wybudowano w Sobowidzu nowy ceglany młyn parowy (200 m na północ w stosunku do poprzedniego, który spłonął) pod adresem Dorfstrasse 19 (ob. ul. Kościuszki). Dwa lata później zmarł młynarz Albert Julius Groddek; młyn przejęli jego synowie.
W 1914 r. wybuchła I wojna światowa; również mieszkańcy Sobowidza i okolic uczestniczyli w walkach na froncie. Niektórzy z nich polegli np. Kurt Hagen, syn dyrektora cukrowni.
Wojna przyniosła także powszechną biedę. W Sobowidzu szukali w tamtym czasie tymczasowych kwater uchodźcy z Prus Wschodnich uciekający przed wojskami rosyjskimi.
W czasie I wojny światowej przeprowadzono elektryfikację wsi.

Na mocy Traktatu Wersalskiego, którego postanowienia weszły w życie wraz z początkiem 1920 r., Sobowidz wraz z Rościszewkiem wszedł w skład obszaru objętego protektoratem Ligi Narodów. Włączono go do utworzonego wówczas powiatu Gdańska Wyżyna. W skład nowego obwodu Sobowidz weszły gminy wiejskie Klępiny, Gołębiewo Wielkie i Gołębiewo Średnie oraz obszary dworskie: Kamionka i Sobowidz. Naczelnikiem obwodu został ponownie Carl Hagen.
W listopadzie 1920 r., wraz z powstaniem Wolnego Miasta Gdańsk, w jego obszarze znalazł się także przygraniczny obwód i obszar dworski Sobowidz; z czasem włączono w jego obszar także folwark Rościszewko.
Niemcy, którzy nie mogli pogodzić się z odłączeniem Pomorza od Rzeszy i utworzeniem Wolnego Miasta, organizowali w różnych miejscowościach prowokacje. W 1923 r. jedna z nich odbyła się w Sobowidzu.

Z przeprowadzonego na terenie WMG w sierpniu 1924 r. spisu wyznaniowego wynikało, że teren sobowidzkiej gminy ewangelickiej zamieszkiwało 2373 ewangelików i 1880 katolików oraz 7 Żydów, 7 mennonitów, 15 baptystów, 6 grekokatolików i 1 dysydent.

W 1926 r. cukrownia sobowidzka została związana z nowo utworzoną spółką Danziger Zuckerhandel Gesellschaft m. b. H. W 1932 r. w jej obrębie powstała druga na terenie WMG, fabryka drożdży.

1 X 1929 r. decyzją Senatu WMG zlikwidowano obszary dworskie, z których utworzono gminy wiejskie lub włączono w obszar już istniejących. Z obszarów dworskich Sobowidz i Kamionka utworzono gminę wiejską, zaś wchodzące w skład obwodu sobowidzkiego, Gołębiewo Średnie podporządkowano gminie wiejskiej Gołębiewo Wlk. przemianowanej na Gołębiewo.

W 1932 r. kościół w Sobowidzu otrzymał wezwanie Dobrego Pasterza (od obrazu w środkowym witrażu). Tuż przed wybuchem II wojny światowej Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy planował przeprowadzenie szeregu prowokacji na terenach WMG graniczących z Polską. Miały one polegać na spaleniu obiektów gospodarczych na wsiach i posłużyć za pretekst do wszczęcia działań wojennych; Niemcy chcieli za te incydenty obarczyć winą Polaków. W planach było m. in. spalenie stajni w folwarku Rościszewko (oddalonym tylko o pół kilometra od granicy z Polską) oraz stodoły w Sobowidzu.

Tuż po północy 1 IX 1939 r. przez omawiane tereny licznie przejeżdżały samochody transportujące niemieckie oddziały wojskowe do granicy WMG z Polską. Wraz z wybuchem wojny uległo likwidacji WMG; tereny wchodzące w jego skład włączono do Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie. Wieś Sobbowitz przemianowano w 1942 r. na Subitz.

Wśród pierwszych ofiar wojny w tym regionie znaleźli się polscy kolejarze: Feliks Mucha, dyżurny ruchu Ziemann oraz naczelnik stacji Bernard Borkowski – aresztowani w ramach akcji „Tannenberg”. Przewieziono ich najpierw do Pruszcza, następnie do gdańskiego więzienia, a potem do obozów koncentracyjnych. W obozie Stutthof znalazł się także jeden z mieszkańców Sobowidza, Polak, Franciszek Schlicht.

W Sobowidzu utworzono komando robocze obozu Stutthof, którego więźniowie brali udział m. in w pracach w tutejszych gospodarstwach.

Prawdopodobnie na przełomie 1943 i 1944 r. do majątku w Sobowidzu przewieziono 12 obrazów z gdańskich zbiorów muzealnych; podobnież część akt z Archiwum Rzeszy.

W miarę spokojne życie tutejszych mieszkańców skończyło się wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej na Pomorze w początku 1945 r. Zaczęli też przybywać liczni uchodźcy z Żuław i Prus Wschodnich uciekający przed radzieckimi oddziałami.

16 marca 1945 r. wojska 2. Armii Uderzeniowej II Frontu Białoruskiego zajęły wieś Sobowidz. Większość mieszkających tu Niemców zdążyła uciec; niektórzy trafili do obozów dla uchodźców cywilnych w Danii. Ich miejsce zajęli Polacy, głównie z Kociewia. Pomorze Gdańskie znalazło się w granicach państwa polskiego. Miejscowości otrzymały nazwy polskie; nazwę omawianej wsi przemianowano na na Sobowidz; utworzono tu sołectwo w obrębie gminy Trąbki Wielkie.

Maria Sadurska