W drugiej, za razem ostatniej części artykułu poświęconego życiu Wincentego Witosa chciałabym przedstawić działalność tego polityka w II RP, a także jego losy w czasie II wojny światowej oraz krótko po wojnie. Witos  zmarł bowiem jesienią 1945 r.

Swoją działalność polityczną w odrodzonej Polsce Wincenty Witos rozpoczął od startu w wyborach do Sejmu Ustawodawczego, który obradował od 19 II 1919 r. do 27 XI 1922 r.

Poparcie szerokich mas chłopskich zapewniło partii PSL „Piast” zwycięstwo w wyborach do Sejmu Ustawodawczego, które odbyły się na początku 1919 r. Zdobyła ona najpierw czterdzieści cztery mandaty, podczas gdy pod koniec jego kadencji miała już dziewięćdziesiąt sześć mandatów, czyli prawie ¼. Jeden z mandatów przypadł Witosowi, który został w tym sejmie przewodniczącym komisji rolnej oraz wszedł w skład komisji spraw zagranicznych. Wincenty Witos postrzegany był jako „sprytny gracz sejmowy”, który „z pozycji centrowej potrafił wyciągnąć maksymalne korzyści dla swojej partii, przeciągać posłów z innych ugrupowań” (prof. Nowak). Dziennikarz Bernard Singer nazwał go nawet „włodarzem Sejmu”.

Wincenty Witos
Wincenty Witos w drodze do Sejmu, 1932 r. Wikipedia

W czerwcu 1920 r., po rezygnacji Leopolda Skulskiego z funkcji premiera i niepowodzeniu utworzenia przez tegoż polityka nowego gabinetu, Wincentemu Witosowi zaproponowano utworzenie koalicji centrolewicowej, na której czele miałby stanąć. Wysiłki Witosa zakończyły się również niepowodzeniem. Nowy rząd został utworzony wtedy przez Władysława Grabskiego. Nie przetrwał on jednak próby czasu. W kolejnym miesiącu, kiedy Armia Czerwona zbliżała się coraz bardziej do Warszawy, premier ten złożył dymisję. Ponownie zaproponowano utworzenie rządu Witosowi. „Witos był niezbędny dla rządu, który miał obronić naród. Wobec wyzwania bolszewickiego i potrzeby mobilizacji chłopów do opowiedzenia się po stronie Polski, a nie po stronie zemsty klasowej, potrzebny był premier z ludu, a jednocześnie twardo jednoznacznie wyrażający polskość tego ludu, wybór patriotyczny, a nie klasowy” (prof. Nowak). Był on bowiem najwybitniejszym politykiem chłopskiego pochodzenia, w dodatku nadal posiadającym swe gospodarstwo na wsi. A większą część armii broniącej wtedy kraju przed najazdem bolszewików, stanowili poborowi ze wsi.

Władysław Grabski
Władysław Grabski, Wikipedia

W ten sposób 24 VII 1920 r. Wincenty Witos stanął na czele Rządu Obrony Narodowej. Na wicepremiera powołano Ignacego Daszyńskiego. Witos kilkakrotnie wtedy wyjeżdżał ze stolicy na linię frontu. W obliczu wzrastającego zagrożenia ze strony Armii Czerwonej „zwracał szczególną uwagę na kwestie morale żołnierzy i społeczeństwa (…) Starał się własną obecnością (…) zachęcać mieszkańców wsi do tego, by utożsamili się z Polską (…) by uznali sprawę narodową w tym trudnym, wymagającym ofiary momencie za własną sprawę: skoro chłop może być premierem Polski, to ta Polska jest nasza, chłopska”. (prof. Nowak). W ten sposób zyskał sławę „chłopskiego przywódcy Rządu Obrony Narodowej, jednego z filarów obrony niepodległości” w tym jakże dramatycznym momencie w naszych dziejach.

Latem i jesienią tegoż roku Witos odbył liczne podróże służbowe do różnych polskich miast, gdzie spotykał się z przedstawicielami lokalnej społeczności. Historyk Andrzej Paczkowski podkreślał, że „Witos był pierwszym i jednym z nielicznych najwyższych urzędników państwowych Drugiej Rzeczypospolitej, którzy tak często spotykali się z przedstawicielami najróżniejszych grup społecznych z różnych regionów kraju, dając im poczucie bliskości władzy” (Wikipedia).

27 V 1921 r. złożył dymisję, której nie przyjął jednak Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski. Po raz kolejny dymisję złożył w połowie września tegoż roku. Powodem decyzji Witosa był rozpad koalicji, którą różne stronnictwa polityczne utworzyły w czasie wojny polsko – bolszewickiej.

W listopadzie 1922 r. Witos został ponownie wybrany posłem na Sejm RP. Miesiąc później partia Wincentego Witosa głosowała na Gabriela Narutowicza – kandydata na Prezydenta RP, zaś po jego zabójstwie – na Stanisława Wojciechowskiego.

Gabriel Narutowicz
Gabriel Narutowicz, Wikipedia

W maju 1923 r. Witos znów objął funkcję premiera. Przypadło to na okres kryzysu gospodarczego w kraju. Mawiano wtedy: „Za rządu Witosa Polska głodna i bosa”. Strajki robotników spowodowane były obniżką płac oraz załamaniem produkcji. W kilku miastach (np. w Krakowie) doszło do starć uzbrojonych robotników z policją i wojskiem. Były one inspirowane przez działaczy PPS – partii, która przyjęła stanowisko opozycyjne wobec rządu Witosa. „Partie lewicowe były zdeterminowane, by zaszkodzić za wszelką cenę rządowi formowanemu na bazie sojuszu partii prawicowych z chłopskim centrum, czyli z partią Witosa. (…) To był czas maksymalnego napięcia w stosunkach między prawicą a lewicą (…) podział głęboki, jak rów tektoniczny (…) między formacjami lewicowymi (…) a endecją i wspierającym ją w owym momencie > Piastem <” (prof. Nowak). Polska znalazła się u progu wojny domowej. Wincenty Witos starał się za wszelką cenę nie dopuścić do całkowitego wymknięcia się sytuacji spod kontroli. Przeprowadził rekonstrukcję rządu; w jego skład weszli teraz tacy politycy, jak Roman Dmowski, Wojciech Korfanty i Stanisław Grabski. Wraz z Korfantym przystąpił do rozmów z przywódcami PPS.

W połowie grudnia tegoż roku złożył dymisję z funkcji premiera. Powodem był rozłam w PSL „Piast”, który spowodował przejście 1/3 członków tej partii do PSL „Wyzwolenie”.

W połowie marca 1926 r. Witos opublikował broszurę pt. „Czasy i ludzie”, w której zaproponował wprowadzenie zmian do Konstytucji RP np. wzmocnienie władzy wykonawczej.

Po upadku gabinetu Aleksandra Skrzyńskiego, na początku maja 1926 r. po raz trzeci utworzenie nowego rządu powierzono Wincentemu Witosowi. Polityk ten przyjął tę propozycję bardzo niechętnie, gdyż – śledząc wypowiedzi Józefa Piłsudskiego w ówczesnej prasie przeczuwał, iż ten przygotowuje się do zamachu stanu. Tym razem rząd Witosa przetrwał tylko kilka dni. Doszło do słynnego przewrotu majowego dokonanego przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników: 14 – ego maja premier wraz z prezydentem RP, Stanisławem Wojciechowskim złożyli dymisję. Obowiązki prezydenta przejął marszałek Sejmu Maciej Rataj, który na premiera desygnował wskazanego przez Piłsudskiego, Kazimierza Bartla.

Stanisław Wojciechowski
Stanisław Wojciechowski, Wikipedia

Dwa lata później Witos zdobył po raz kolejny mandat poselski, uzyskując największą liczbę głosów w tarnowskim okręgu wyborczym. Jednocześnie zrezygnował z pełnienia funkcji prezesa PSL „Piast”. Przez cały czas pozostawał w opozycji wobec obozu Piłsudczyków. W 1929 r. kiedy partie centrowe i lewicowe zawiązały Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu (zwany popularnie Centrolewem), którego działalność skierowana była przeciwko rządom sanacji (czyli obozu Piłsudczyków), Witos został jednym jego z przywódców.

W czerwcu kolejnego roku polityk ten uczestniczył w zorganizowanym przez Centrolew, Kongresie Obrony Praw i Wolności Ludu w Krakowie, w czasie którego wygłosił przemówienie. W okresie walki obozu rządzącego z partiami ludowymi opowiadał się za konsolidacją ugrupowań chłopskich; w marcu 1931 r. z jego inicjatywy powstało zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

W nocy z 9 na 10 – ego września 1930 r. Witos został aresztowany (wraz z grupą innych przeciwników rządów sanacyjnych) i osadzony w twierdzy brzeskiej. Tam był szykanowany, zmuszany do tak upokarzających czynności, jak mycie latryn, czy wiader na odchody. Z Brześcia przewieziono go do aresztu w Grójcu. Więzienie opuścił po uiszczeniu kaucji. W przygotowywanym procesie (który przeszedł do historii, jako „proces brzeski”) odpowiadał z wolnej stopy. Jego obrońcą został mec. Stanisław Szurlej.

Witosowi oraz dziesięciu innym oskarżonym postawiono zarzut, iż „w okresie od 1928 do 9 września 1930 po wzajemnem porozumiewaniu się i działając świadomie, wspólnie przygotowywali zamach, którego celem było usunięcie przemocą członków sprawującego w Polsce władzę rządu i zastąpieniu ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego ustroju państwowego” (Wikipedia). Ostatecznie oskarżonych uniewinniono od zarzutu przygotowywania zamachu stanu; skazano ich jednak za działalność w Centrolewie. Witos otrzymał karę odbycia półtora roku więzienia, pozbawienia praw publicznych na trzy lata oraz karę grzywny. Został też pozbawiony przyznanego mu w 1921 r. Orderu Orła Białego.

Kazimierz Bartel
Kazimierz Bartel. Wikipedia

Więzienia uniknął emigrując we wrześniu 1931 r. do Czechosłowacji. Przez pewien czas mieszkał w Pradze. Z myślą o leczeniu swoich dolegliwości gastrycznych udał się do uzdrowiska w Karlovych Varach. Potem przez długi czas mieszkał w Rożnowie na Morawach.

Przez cały czas utrzymywał kontakt z działaczami polskiego ruchu ludowego przebywającymi zarówno w kraju (np. Stanisławem Mikołajczykiem), jak i za granicą. Nadal był uważany za faktycznego przywódcę Stronnictwa Ludowego. Z końcem grudnia wybrano go prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL. Działacze stronnictwa konsultowali z nim wszystkie ważniejsze decyzje polityczne; przebywając w Czechosłowacji kierował strajkami chłopskimi w kraju, które miały miejsce w 1937 r. Pisał też artykuły o tematyce politycznej. Na emigracji powstały też jego pamiętniki, które zatytułował „Moje wspomnienia” (wydane dopiero w 1978 r. w Warszawie) oraz „Moja tułaczka w Czechosłowacji”.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Czechosłowacji i utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, pod koniec marca 1939 r. Witos wrócił do kraju. Wkrótce stawił się w krakowskiej prokuraturze. Stamtąd przewieziono go do więzienia w Siedlcach, gdzie przebywał tylko trzy dni; wykonanie wyroku zawieszono na sześć miesięcy.

W maju został ponownie wybrany prezesem Stronnictwa Ludowego. Na dzień przed wybuchem II wojny światowej zmarła jego żona, Katarzyna.

Stanisław Szurlej
Stanisław Szurlej. Wikipedia

W połowie września polityk został aresztowany przez Niemców. Kiedy przebywał we więzieniu w Rzeszowie podobno Niemcy zaproponowali mu utworzenie kolaboracyjnego rządu. Prof. Andrzej Nowak jest jednak zdania, iż nic takiego nie mogło mieć miejsca: „To raczej jedna z niepotwierdzonych legend historycznych. Witos oczywiście znajdował się pod czujnym okiem Berlina. (…) Ale we wrześniu 1939 r. o tworzeniu jakiegokolwiek rządu kolaboracyjnego w planach niemieckich nie mogło być mowy. To był przecież czas przyjaźni Stalina z Hitlerem, a jej fundament stanowił pełny, całkowity i ostateczny rozbiór Polski między ZSRR i Trzecią Rzeszą”.

Z Rzeszowa Niemcy przewieźli Witosa do Berlina; następnie był internowany w Zakopanem. Po zwolnieniu przebywał  pod ścisłym nadzorem gestapo w Wierzchosławicach. W ostatnich miesiącach wojny działacze polskiego Podziemia planowali wywiezienie Wincentego Witosa do Europy Zachodniej. Plan ten się jednak nie powiódł.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1945 r. Witos został aresztowany. W więzieniu przebywał tylko kilka dni; próbowano go przekonać do współpracy z Krajową Radą Narodową. Miał zostać jej wiceprzewodniczącym. Nowa władza chciała pozyskać Witosa jako autorytetu „dla swojego uwiarygodnienia w oczach polskiego społeczeństwa” (prof. Nowak).

Plany te pokrzyżowała ciężka choroba polityka, a następnie śmierć w szpitalu bonifratrów w Krakowie 31 X 1945 r. Może dzięki temu Wincenty Witos „zachował po śmierci nimb wyjątkowego, niezależnego, nie dającego się skusić żadnym kompromitującym obietnicom reprezentanta polskiego chłopstwa” (prof. Nowak).

Wincenty Witos
Popiersie Wincentego Witosa znajdujące się w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, wykonane przez Eliasza Dyrowa

Spoczął w Wierzchosławicach w kaplicy grobowej rodziny Witosów.

W Zagrodzie Wincentego Witosa (czyli w obejściu wybudowanym przez polityka w latach 1905 – 13) od 1971 r. mieści się Muzeum Muzeum Wincentego Witosa. Większość zabudowań zachowała swój pierwotny charakter. Zrekonstruowany budynek inwentarski przeznaczono na cele muzealne oraz administracyjne. Placówka ta stanowi oddział Okręgowego Muzeum w Tarnowie. Jego pierwszą kierowniczką została wnuczka Wincentego, Joanna Steindel.

Wincenty Witos został patronem ulic w różnych miastach (również w Gdańsku – o czym wspomniałam w 1 – szej części artykułu), Parku Ludowego w Bydgoszczy oraz licznych szkół np. Zespołu Szkół Agro – Technicznych w Ropczycach, Zespołu Szkół w Suchej Beskidzkiej, Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Zawodowego w Bujnach i in.

Artykuł poświęcony Wincentemu Witosowi napisałam na podstawie następujących źródeł:

  • „Żywoty równoległe” Andrzej Nowak, Dorota Truszczak
  • dzieje.pl/postacie/wincenty-witos
  • Wikipedia
  • „Encyklopedia Gdańska”

Maria Sadurska

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *