Rok 2022 zakończył się szczęśliwym wpisem do rejestru zabytków obiektu zwanego willą Żychonia, który znajduje się w okolicach „wysepki” we Wrzeszczu przy Grunwaldzkiej 117.
Wniosek o wpis do rejestru złożyła nasza fundacja „Fundacja dla Gdańska i Pomorza”. Uzasadniliśmy w nim, że zachowanie budynku leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną przez niego wartość historyczną i ślady polskości w Wolnym Mieście Gdańsku. Budynek jest świadkiem zmian w zabudowie Wrzeszcza z przełomu XIX I XX wieku i jako jeden z nielicznych przy alei Grunwaldzkiej przetrwał działania wojenne w 1945 r. Przede wszystkim jednak był miejscem zamieszkania asa polskiego wywiadu mjr. Jana Żychonia. Uważamy, że pamięć o postaci Jana Żychonia należy przywrócić polskiemu społeczeństwu i zachować dla potomności. Bezpośrednim impulsem do złożenia wniosku było zaniepokojenie przyszłością budynku nr 117. Wprawdzie aktualna Gminna Ewidencja Zabytków obejmuje ochroną dom majora Żychonia (bryła, detal architektoniczny, historyczna forma stolarki okien i drzwi, materiał elewacyjny), ale plan zagospodarowania przestrzennego tego miejsca (karta 001-U33, Uchwała RMG nr XLVIII/1331/2010 z dn. 29.04.2010) definiuje je jako teren zabudowy usługowej i dopuszcza rozbiórkę budynku w przypadku przystąpienia do modernizacji przyległego odcinka al. Grunwaldzkiej, oznaczonego symbolem 010-KD83.
Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków Igor Strzok podzielił nasze obawy, ale są one wtórne wobec historii tego miejsca. Procedura wpisu pozwoliła zebrać interesujące fakty, które teraz przedstawię.
W kwestii zamieszkania majora PWKZ skorzystał z artykułu Bartosza Gondka i Artura Jendrzejewskiego „Pobyt i główne nurty działań oficera polskiego wywiadu mjr. Jana Henryka Żychonia na terenie Wolnego Miasta Gdańska (1928-1939)”, opublikowanego w Roczniku Gdańskim t. 75-76 (2015-2016).
Budynek powstał między rokiem 1870 a 1872 jako budynek czynszowy przy Hauptstrasse 48/49. Jego kolejni właściciele to kupiec Albert Lickfett pochodzący z Chodzieży, następnie posiadacz młyna Karl Eichler (od 1919 r.) oraz gdański bankier – Belg żydowskiego pochodzenia Leopold Brandstaetter (od 1922 r.). W kamienicy znajdowały się trzy lokale, po jednym na każdym piętrze. W lipcu 1939 ostatni właściciel został zmuszony do przeprowadzki do Gdyni-Orłowa i w toku wojny zamordowany. Wszyscy lokatorzy zostali wykwaterowani. Właścicielem i użytkownikiem został początkowo Urząd Powierniczy, a od 1 stycznia 1940 r. Urząd Policji Rzeszy Niemieckiej. Przetrzymywano tu polskich więźniów. Po wojnie budynek krótko służył sowieckiemu (NKWD) i polskiemu aparatowi bezpieczeństwa (UB). Był również pod koniec lat 40. siedzibą urzędu skarbowego.
W latach 1928-1931 na pierwszym piętrze mieszkał mjr Jan Henryk Żychoń. Jego mieszkanie stało się miejscem spotkań polskich wyższych urzędników i pracowników instytucji polskich w Wolnym Mieście Gdańsku. O najskuteczniejszym oficerze wywiadu w całej polskiej historii pisaliśmy w artykule „Major Jan Żychoń – syn pułku i Rzeczpospolitej” i tam zapraszam do zapoznania się z życiorysem tej niezwykle barwnej postaci.
Działka, która została wpisana do rejestru zabytków, zajmuje powierzchnię 261 m2. Dom znajduje się tuż przy jezdni, jednak pierwotnie był cofnięty i otoczony ogrodem. Odznacza się skromną formą architektoniczną i skromnym klasycyzującym detalem. Najprawdopodobniej pod koniec XIX w. do południowej elewacji kamienicy dobudowano ryzalit, w którym umieszczono WC i doprowadzono wodę. Z powodu ryzalitu przesunięto wejście do budynku z osi elewacji nieco na bok. W szczycie ryzalitu umieszczono snycerską dekorację, charakterystyczną dla architektury Gdańska na przełomie wieków.
Najprawdopodobniej w międzywojniu dobudowano ganek o metalowej konstrukcji oraz specyficznej dla tego okresu geometrycznej dekoracji. Przybudówka od strony południowej powstała w latach 60.
Wojnę budynek przetrwał w dobrym stanie. Na odcinku jednego kilometra po stronie wschodniej ulicy jest to jedyny zachowany obiekt dawnej zabudowy. Cała okolica uległa silnemu przekształceniu (nieodbudowane kamienice, zlikwidowany ogród, wieżowce i poszerzenie Grunwaldzkiej). Numer 117 wraz z przeciwległym 124 są jedynymi w tej przestrzeni świadkami dawnego wyglądu arterii.
Dwukondygnacyjna kamienica jest murowana, otynkowana i podpiwniczona. Wnętrze ma układ komunikacyjny amfiladowy. Jak pisałam wcześniej, na każdej kondygnacji było jedno mieszkanie z osobnym holem wejściowym i pięcioma pomieszczeniami. Ten układ pozostał czytelny, mimo powojennego podziału na osiem mniejszych mieszkań. Klatka schodowa nie jest przekształcona. W kilku pokojach zachowały się pierwotne piece ceramiczne, w wielu można natrafić na pierwotne drewniane podłogi. Kilka okien jest oryginalnych, kilka PCV, większość pochodzi z okresu międzywojennego.
Urząd konserwatorski ocenił, że autentyzm historycznej substancji obiektu jest wysoki. Budynek praktycznie nie uległ żadnym przebudowom. Przybudówka, wewnętrzne podziały, okna PCV są odwracalne. Wpis do rejestru nie wyklucza modernizacji czy adaptacji zabytku, ale gwarantuje właściwy nadzór konserwatorski.
W ostatnich zdaniach uzasadnienia wpisu czytamy:
Budynek zlokalizowany przy Alei Grunwaldzkiej 117 w Gdańsku cechują wysokie walory artystyczne, historyczne i naukowe. W omawianym przypadku ponadprzeciętna wartość historyczna i naukowa zabytku wynika z kontekstu historycznego związanego z użytkowaniem obiektu przez mjr. Jana Żychonia, wybitnego polskiego wojskowego. Należy również podkreślić wartość budynku jako zachowanego śladu dawnej zabudowy wschodniej części Alei Grunwaldzkiej we Wrzeszczu. (…) W dobrze pojętym interesie społecznym jest zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa historycznego oraz kulturowego regionu jako dobra wspólnego, co zagwarantowano w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r. (…) W interesie społecznym jest zachowanie tych dzieł, które w największym stopniu dokumentują przeszłość, świadczą o tożsamości regionu, ilustrują przemiany polityczne, społeczne lub gospodarcze (…) W omawianym przypadku stopień zachowania omówionych wartości historycznych, artystycznych i naukowych jest tak znaczący i wieloraki, że w interesie społecznym jest jego ochrona prawna poprzez wpis do rejestru zabytków.
W lipcu br. odbyły się oględziny obiektu, w których uczestniczyłam jako strona, i z nich pochodzą zamieszczone zdjęcia.
Na koniec zamieszczam dwie strony z karty ewidencyjnej obiektu: lokatorzy i rzut przyziemia, stan obecny.
