„Miasto położone na prawym brzegu Wisły, o bogatej wielowiekowej przeszłości, wielce uprzemysłowione, centrum oświatowe, ważny węzeł drogowy, (…) było i jest »stolicą polskiej kawalerii« (…). Grudziądz ze wszech miar zasługuje na bliższe poznanie w trwaniu i rozwoju przez wieki”. 

Powyższy cytat pochodzi ze wstępu zatytułowanego „Grudziądz dawny i dzisiejszy” (opracowanego przez Jerzego Krzysia) do albumu pt. „Grudziądz moje miasto”. W artykule oparłam się na powyższej publikacji oraz Wikipedii.

Obecnie Grudziądz jest miastem powiatowym w województwie kujawsko-pomorskim. Najstarsze ślady osadnictwa w okolicach Grudziądza pochodzą z okresu schyłkowego paleolitu oraz mezolitu. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne z tego terenu w postaci narzędzi krzemowych. Z kolei artefakty w postaci naczyń ceramicznych pochodzą z epoki neolitu (2300–1800 lat p.n.e.) oraz wczesnych okresów epoki brązu (1800–1300 lat p.n.e.). Świadczy to też o ciągłości osadniczej w tym rejonie. W latach 1882–1889, w czasie prac wykopaliskowych, prowadzonych na terenie dawnego cmentarzyska niedaleko jeziora w Rządzu, z okresu przedrzymskiego i wczesnych wpływów rzymskich (I w. p.n.e. – II w. n.e.) znaleziono przedmioty składane zmarłym na drogę do wieczności. Stały się one zaczątkiem zbiorów muzeum miejskiego otwartego w Grudziądzu w 1884 r. Datowane na ten sam okres, uzyskane w czasie prac archeologicznych, liczne monety rzymskie świadczą o przebiegającym w pobliżu obecnego Grudziądza szlaku bursztynowym.

Słowianie osiedli na ziemi chełmińskiej, w tym również na terenie powiatu grudziądzkiego, po zakończeniu okresu wędrówek ludów, czyli w V–VII w. Zaczęły tu wtedy powstawać obiekty świadczące o plemiennym osadnictwie grodowym. Mieszkańcy tych terenów trudnili się rolnictwem i hodowlą.

Jak podaje Jerzy Krzyś, pod koniec rządów Mieszka I tereny pomiędzy Osą, Wisłą i Drwęcą weszły w skład tworzącego się państwa Polan „jako północna część Mazowsza tzw. zawiślańskiego (…) na styku dwóch grup plemion Słowian i Prusów, dwóch kultur, a także i religii”, co było źródłem licznych konfliktów zbrojnych: najazdów Prusów oraz wypraw odwetowych Słowian, jak chociażby zwieńczonej zwycięstwem w 1015 r., dowodzonej przez Bolesława Chrobrego. Według tradycji w tamtym czasie trwale wyznaczono granicę naszego państwa, „wbijając wzdłuż rzeki Osy słupy graniczne”. Od tego wydarzenia miałaby pochodzić nazwa miejscowości Słup. Pokój okazał się nietrwały. Prusowie wkrótce ponownie opanowali tereny na południe od rzeki Osy. Według Jana Długosza mieli tu wtedy wybudować warowną twierdzę, zwaną przez Polaków Grodkiem lub Gródkiem. Historycy dowodzą, że znajdowała się ona w miejscu ob. Grudziądza. Ok. 1064 r. ziemia ta znalazła się ponownie w granicach państwa polskiego.

Widok z góry Zamkowej, 1911 r.

W dokumencie pochodzącym z 1147 r., zwanym falsyfikatem mogileńskim (przywilej dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie), pojawia się nazwa grodu „Grudomzch”, który utożsamiany jest z owym Gródkiem, czyli ob. Grudziądzem. Jednakże nie ma w tej kwestii zgody wśród uczonych: według niektórych nazwa ta dotyczy miejscowości Grudusk k. Ciechanowa. W pierwszej poł. XIII w. wspomniany gród został spalony przez Prusów. Jego pozostałości przekazał Konrad Mazowiecki (do którego ziemia ta należała od 1207 r.) biskupowi Chrystianowi, który usiłował w sposób pokojowy spolonizować i chrystianizować ziemie należące do Prusów. Oryginał aktu przekazania nie zachował się, tylko różniące się nieco od siebie dwa jego odpisy, zwane dokumentami łowickimi (pochodzące z 1243 r.), w których jest mowa o „byłym grodzie Grudenz”. Gród został odbudowany najprawdopodobniej w formie obronnego miasta murowanego wraz z kościołem i klasztorem. Epizod 10-letniego biskupiego senioratu znalazł odzwierciedlenie zarówno w dawnych pieczęciach miejskich, jak i we współczesnym herbie miasta Grudziądza, gdzie do dziś widnieje postać biskupa w szatach pontyfikalnych, w infule i z pastorałem. W 1232 r. ziemię należącą do bpa Chrystiana przejęli Krzyżacy (sprowadzeni tu przez Konrada Mazowieckiego) rzekomo „na mocy dobrowolnego zrzeczenia się praw majątkowych przez biskupa”. Rycerze zakonni przystąpili do rozbudowy grodu, zwłaszcza umocnień. W latach 1242–1248 został on zniszczony w czasie wojny pomorsko-prusko-krzyżackiej, a ludność wymordowana lub wzięta w niewolę.

Bazylika Kolegiacka św. Mikołaja w Grudziądzu, 1918 r.

Z 1250 r. pochodzi pierwsza wzmianka o tutejszym komturze Bertoldzie. W tamtym czasie Krzyżacy wznieśli nowy gród o drewniano-ziemnych umocnieniach, który niebawem został spalony przez Prusów w czasie powstania zbrojnego, jakie wybuchło przeciwko Krzyżakom. Wydarzenia te skłoniły Krzyżaków do budowy solidnego, murowanego zamku dla tutejszej komturii, którego budowa zajęła w sumie ok. trzydziestu pięciu lat. Przerwano ją bowiem na czas najazdu Tatarów w 1286 r. (zarówno mieszkańców grodu, jak i pracowników budowlanych ewakuowano wtedy do Kwidzyna i Chełmna). 18 VI 1291 r. mistrz krajowy, Meynhard z Querfortu, wystawił dokument lokacyjny nadający prawo chełmińskie wraz z samodzielnością sądowniczą tworzącej się społeczności „Grawdenza”. W kolejnych latach przystąpiono do budowy fortyfikacji miasta. Wzniesiono podwójny ciąg murów obronnych otoczonych fosą.

Spichrze obronne i brama wodna

Do dziś zachował się dawny plan śródmieścia z centralnie położonym rynkiem i odchodzącymi od niego ośmioma ulicami, resztki murów obronnych, a także Brama Wodna, przez którą ulicą Spichrzową wiodła główna droga dojazdowa do zamku. Od czasów średniowiecza charakterystycznym elementem architektonicznym w panoramie Grudziądza była wolno stojąca potężna wieża (służąca także jako więzienie) na górze Zamkowej, którą zwano Klimkiem. Uważano ją za symbol Grudziądza. Została wysadzona przez Niemców wycofujących się z miasta w 1945 r. Odbudowano ją dopiero w 2006 r. z inicjatywy lokalnego komitetu społecznego. Na jej szczycie umieszczono taras widokowy (znajdujący się na wysokości 23 m), na który wiodą kręte schody we wnętrzu wieży.

Wieża na Górze Zamkowej

W czasach krzyżackich wzniesiono kościół św. Mikołaja, szpital dla chorych pielgrzymów (wraz z kościołem św. Ducha), dom kupiecki na rynku przekształcony z czasem w ratusz. W jego piwnicy od 1380 r. funkcjonowała miejska winiarnia. Wybudowano liczne kamienice, plebanię, młyn wodny oraz spichlerze. W zamku górującym na miastem rezydował konwent komturii grudziądzkiej, którego źródłem utrzymania były folwarki, młyny, lasy na lewym brzegu Wisły oraz wysokie podatki płacone przez okoliczną ludność. Na zamku znajdowała się kaplica wraz z ołtarzem pochodzącym z ok. 1390 r. Jego oryginalna nastawa, zwana „poliptykiem grudziądzkim”, znajduje się ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie, kopia zaś – w kościele św. Ducha w Grudziądzu.

Poliptyk Grudziądzki ok. 1390 r.

Podczas wielkiej wojny polsko-krzyżackiej, przez krótki czas w 1410 r., Grudziądz znajdował się w rękach polskich. Jego zarządcą był, z ramienia króla Jagiełły, kasztelan poznański – Mościc ze Stęszewa. W październiku 1410 r. miasto ponownie opanowali Krzyżacy. Wzmagający się z każdym rokiem ucisk tamtejszego mieszczaństwa i rycerstwa doprowadził do zorganizowania czynnego oporu przeciwko Krzyżakom. Mieszkańcy Grudziądza przystąpili do Związku Pruskiego, którego zjazdy odbywały się także w tym mieście. Na początku 1454 r. tutejsi mieszczanie przyłączyli się do powszechnego powstania, jakie wybuchło na Pomorzu przeciwko Krzyżakom (był to początek wojny trzynastoletniej) i już w lutym zdobyli zamek. Od tej pory Grudziądz znajdował się w rękach polskich. Tu znalazła siedzibę Rada Pruska, a częstym gościem bywał król Kazimierz Jagiellończyk, który 6 III 1454 r. ogłosił w Grudziądzu akt inkorporacji Prus Królewskich do Korony. Jednakże Ziemia Chełmińska formalnie powróciła do Polski dopiero na mocy II pokoju toruńskiego w 1466 r.

Rynek w Grudziądzu

Majątek grudziądzkiej komturii krzyżackiej przeszedł na rzecz polskiego monarchy jako odrębne starostwo. Starostowie byli dzierżawcami królewszczyzn; czerpali dochody z folwarków, wsi, jezior i lasów. Tutejsze starostwo było dzierżawione 29 razy, raz stanowiło zastaw za długi zaciągnięte u rotmistrza Skalskiego, raz wchodziło w skład prywatnych dochodów królowej Marii Ludwiki Gonzagi.

Grudziądz posiadał dużą autonomię dotyczącą spraw wewnętrznych, co gwarantowały wielokrotnie odnawiane przywileje nadawane przez kolejnych królów. Pozwoliło to miastu na osiągnięcie dobrobytu. Rozwijał się handel zbożem, mąką, drzewem, winem, tkaninami, wyrobami rzemieślniczymi. Utrzymywano kontakty handlowe z Gdańskiem, Elblągiem, Chełmnem i Toruniem. Zyski z handlu pozwalały tutejszym kupcom na stopniowe rozbudowywanie spichlerzy. Przybrały one z czasem unikalną formę „murów obronno-użytkowych, zakrywających stoki wiślane i broniących miasto od zachodu oraz równocześnie służących za nadbrzeżne magazyny zboża i mąki. (…) Dobrze zachowane zadziwiają turystów i żeglarzy swoim monumentalnym szeregiem i potężnymi przyporami” (Jerzy Krzyś). Od 14 XI 2017 r. znajdują się na liście Pomników Historii RP.

Przypory spichlerzy

Mieszkańcy trudnili się także żeglugą rzeczną. W tym mieście zatrzymywali się flisacy, którzy spławiali drewno Wisłą do Gdańska. Współcześnie w Grudziądzu upamiętnia ich pomnik – fontanna projektu Ryszarda Kaczora. Ponadto tutaj odbywała się przeprawa promowa, a także łodziami – na drugi brzeg Wisły.

Począwszy od drugiej połowy XVI w. w Grudziądzu pracowały dwa młyny zbożowe: stary zamkowy oraz drugi nowy, zbudowany nad przekopanym w 1552 r. kanałem o nazwie Trynka (oddanym do użytku w obecności króla Zygmunta II Augusta). Dostarczały one także słodu niezbędnego w procesie warzenia piwa.

W Grudziądzu odbywały się zjazdy sejmików generalnych zwanych „grudziądzkimi generałami”. Posiedzenia odbywały się w kościele farnym lub ratuszu. W sumie odbyło się tu ok. dwustu sesji poprzedzających i sprawozdawczych z obrad Sejmu Rzeczypospolitej. Warto przypomnieć, iż w czasie obrad sejmiku ziemskiego w Grudziądzu, 21 III 1522 r., Mikołaj Kopernik wygłosił słynny traktat ekonomiczny o monetach pt. „De aestimatione monetae”. Według tradycji, astronom miał również rozplanować wodociągi z Trynki do kilku punktów czerpania w mieście.

Gustav Breuning, Widok Grudziądza z Kępy Strzemięcińskiej, 1869.

W XVI w. do miasta dotarły „nowinki religijne” z Niemiec. Mieszkańcy pochodzenia niemieckiego opowiedzieli się po stronie reformacji. Poza tym, w podobnym czasie, w okolicy Grudziądza zaczęli osiedlać się menonici – emigranci holenderscy. Kościół nie pozostał bierny na szerzącą się w naszym kraju reformację. W Grudziądzu w ramach działań kontrreformacyjnych – za czasów panowania w Polsce monarchów z dynastii Wazów – sprowadzono do miasta jezuitów (z inicjatywy m.in. Jana Działyńskiego, starosty pokrzywieńskiego). Pod budowę ich klasztoru przeznaczono teren pomiędzy ob. ulicami: Ratuszową, Kościelną, Tkacką i Spichrzową. Jezuici sfinansowali budowę kolegium (trwała od 1647–1684 r.), pełniącego dziś funkcję Urzędu Miejskiego, oraz przyległego doń kościoła św. Franciszka Ksawerego (budowany od 1648–1715 r.). Do miasta sprowadzono również benedyktynki (w 1624 r.), które zajęły zabudowania przy kościele św. Ducha. Protestanci gromadzili się na nabożeństwa w ratuszu, który w latach 1592–1636 poddano przebudowie w stylu renesansowym, dobudowując okazałą wieżę.

Ratusz w Grudziądzu, widok obecny.

Najazd Szwedów w 1626 r. (kiedy wojska szwedzkie zajęły Prusy Książęce i Królewskie) zakończył okres stabilizacji i dobrobytu miasta. Wojska Gustawa II Adolfa opanowały ujście Wisły (dokonując blokady gdańskiego portu i pobierając cła od statków wpływających do niego), co spowodowało upadek handlu z Gdańskiem i w ogóle regres polskiej gospodarki. Grudziądz stał się wtedy miejscem koncentracji wojsk pospolitego ruszenia, wojsk prywatnych i królewskich. Na Pomorze przybyły też z terenów Ukrainy oddziały dowodzone przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Mieszkańcy Grudziądza przystąpili do wzmacniania istniejących fortyfikacji i budowy nowych. Największe zagrożenie dla tego miasta zaistniało latem 1628 r. kiedy armia szwedzka obozowała w Mokrem i Owczarkach, zaś polska – w Nowej Wsi. Jednak do starcia pomiędzy obu stronami nie doszło.

Gustav Breuning, Widok Grudziądza od strony południowej, 1895.

W grudniu 1655 r., w czasie kolejnej wojny ze Szwedami (zwanej popularnie potopem szwedzkim), Grudziądz został zajęty przez wojska nieprzyjacielskie. Od tej pory stacjonowały tu odwody armii szwedzkiej; przybywali też tu rekruci z macierzystego kraju. Na zamku przez wiele miesięcy mieszkała królowa szwedzka wraz z rodziną; często bywał także król szwedzki oraz car Piotr Wielki.
Szwedzi przekształcili miasto w twierdzę; pracami fortyfikacyjnymi kierowali szwedzcy fortyfikatorzy, np. Eryk Dahlbergh (twórca sztychu przedstawiającego ówczesną panoramę Grudziądza). Pozostałości tych siedemnastowiecznych fortyfikacji widoczne są do tej pory w rejonie ulic: Zamkowej, Podgórnej, Groblowej i Rybackiej. Mieszkający w Grudziądzu ewangelicy kolaborowali z okupantem; w czasie oblężenia miasta przez polskie wojska (pod dowództwem marszałka Jerzego Lubomirskiego), stanęli po stronie Szwedów.

Pozostałości zamku w Grudziądzu

29 VIII 1659 r. Grudziądz został zdobyty przez Polaków podczas nocnego szturmu, w czasie którego najbardziej zasłużyła się partyzantka ludowa pod dowództwem rotmistrza Michałka. W czasie walk o Grudziądz prawie całe miasto zostało spalone; wielu mieszkańców zginęło. Do wyludnienia miasta i okolicy dodatkowo przyczyniły się epidemie. Szczęśliwie król Jan Kazimierz zwolnił magistrat i tutejszych mieszkańców od wszelkich świadczeń na rzecz państwa na czas kolejnych dwudziestu lat. Mieszkańcy przystąpili do odbudowy miasta. Otwarto ponownie kolegium jezuickie, zwane od nazwiska fundatora, Tomasza Działyńskiego, wojewody chełmińskiego – Kolegium Działyńskich lub Grudziądzkim Ateneum. Największy rozkwit szkoły nastąpił w pierwszej poł. XVIII w. Kształciła się w niej młodzież z całego terenu Prus Królewskich. Uczniowie w ramach teatru szkolnego wystawiali sztuki teatralne w języku polskim dla mieszkańców. Zachował się dwutomowy „Kodeks Grudziądzki”, zbiór 48 tekstów dramatycznych tegoż teatru szkolnego.

Ratusz, dawne kolegium jezuickie

Podczas III wojny północnej (1700–1721) w mieście stacjonowały oddziały wojskowe: polskie, rosyjskie, saskie, szwedzkie oraz elektorskie. Po śmierci króla Augusta II Sasa, w czasie elekcji w 1734 r., delegaci i szlachta Prus Królewskich, w tym mieszkańcy Grudziądza, opowiedzieli się za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski. Zawiązali konfederację w jego obronie, zwaną „konfederacją grudziądzką”, która trwała od 22 XI 1733 do 2 IX 1734 r. W kolejnych latach, np. w czasie wojny siedmioletniej (1758-64) mieszkańcy Grudziądza ucierpieli z powodu rekwizycji ze strony kwaterujących wojsk rosyjskich, a w 1769 r. ponieśli straty ze strony oddziałów wojskowych zwalczających konfederatów barskich. Wojska pruskie ograbiały mieszkańców tych terenów z żywności i paszy, bezkarnie wybierały rekruta. Miały miejsce także przypadki mordowania cywilnej ludności. Mimo to, miasto w tym trudnym okresie się rozwijało. Wzniesiono w nim liczne obiekty w duchu „grudziądzkiego baroku”. Wśród nich nich nowe skrzydło klauzury w klasztorze benedyktynek (ob. główny gmach muzeum miejskiego), następnie pałac ich opatek (ob. Sale Tradycji Jazdy Polskiej), za murami miasta nowy klasztor reformatów wraz z kościołem (ob. w zakładzie karnym) ufundowany przez marsz. Jerzego Mniszcha. Kościół farny otrzymał nowy wystrój (np. ołtarz główny), podobnie kościół jezuicki oraz konwikt jezuitów. Mieszkańcy bogacili się na handlu zbożem i drewnem; odbywały się sejmiki.

Klasztor benedyktynek w Grudziądzu

Ostatnim polskim starostą grudziądzkim był gen. i hr. August Stanisław Goltz. Wraz z pierwszym rozbiorem Polski starostwo zostało zlikwidowane. Prusy Królewskie weszły w skład Królestwa Prus. Od tej pory rozpoczęła się kolonizacja tych ziem przez osadników niemieckich, jako celowy element polityki germanizacyjnej Fryderyka II. Odżyły konflikty na tle wyznaniowym. Katolicy zaczęli być poddawani szykanom. Na grudziądzkim rynku wybudowano w latach 1783-85 kościół ewangelicki. Kolegium Działyńskich przekształcono najpierw w państwowe progimnazjum, następnie w seminarium nauczycielskie. Kościół farny pozbawiono polskich akcentów, likwidując trzy kaplice. W skonfiskowanym klasztorze reformatów urządzono najpierw zakład poprawczy, potem więzienie.

Prusacy przystąpili do budowy fortyfikacji. Najpierw, przy użyciu cegły z rozbiórki m.in. tutejszego zamku krzyżackiego, wznieśli na północ od miasta (dziś w granicach Grudziądza), na rozległym płaskowyżu, w najwyższym punkcie skarpy wiślanej – Cytadelę – od północy i wschodu otoczoną przez rzekę Osę, od południa przez Trynkę. Za jej projektanta uważa się Paula von Gontzenbacha, który wcześniej pracował przy budowie twierdzy w Srebrnej Górze na Śląsku. Budowa Cytadeli trwała od 1776 r. do 1789 r. W latach 1788–1789 zbudowano tzw. Dzieło Rogowe albo zewnętrzne dzieło Cytadeli (ob. jego pozostałości zwane są fortem Kościuszki), wysunięte w kierunku miasta, które znalazło się w zasięgu artylerii fortecznej. Zostało ono częściowo wysadzone w powietrze po II wojnie światowej. Cytadela nazywana była przez Niemców Twierdzą Courbiere’a od nazwiska gubernatora Grudziądza, który dowodził jej obroną w czasie natarcia wojsk Napoleona w 1807 r.

Grudziądzkie koszary z początku XX w.

Po wzniesieniu obiektów obronnych, głównie na przełomie XIX i XX w., w pobliskich miejscowościach (takich, jak Strzemięcin, Lasek Miejski, Leśny Dwór, Księże Góry, Świerkocin, Nowa Wieś) Cytadela stała się centralną częścią Twierdzy Grudziądz. Złożyły się na nią także te dzieła fortyfikacyjne wznoszone w okolicy Grudziądza. Zadaniem twierdzy była osłona Grudziądza i strategicznego mostu na Wiśle w wypadku działań rosyjskich. Ponadto, po zakończeniu wojny prusko-francuskiej, w Grudziądzu wzniesiono koszary, wykorzystując środki uzyskane z kontrybucji wypłaconej Prusom przez Francję.

W 2007 r. został utworzony pieszy i rowerowy szlak turystyczny prowadzący do najważniejszych fortyfikacji składających się na Twierdzę Grudziądz. Jego trasa prowadzi wokół Grudziądza, od Fortu Strzemięcin i sąsiedniego schronu IR9 przez Fort Lasek Miejski, Baterię Półpancerną Leśny Dwór, Księże Góry, schron przy ul. Kasztanowej i Fort Tarpno, Świerkocin, Nową Wieś i Parski. Szlak kończy się w Cytadeli na Dziele Rogowym. Wiele z tych obiektów zachowało się do dziś w całkiem dobrym stanie. Fragmenty fortyfikacji są dostępne dla zwiedzających. Przy czym Cytadela jest nadal obiektem wojskowym. Od czerwca 2011 r. stacjonuje w niej Jednostka Wojskowa 4503, dlatego obiekt ten zwiedzać można po uprzednim uzyskaniu zgody władz wojskowych i bez przeszkód w „Dni otwarte Cytadeli”. Otwarcie wspomnianego szlaku turystycznego miało miejsce 2 IX 2007 r. z okazji rajdu rowerowego „Do Twierdzy de Courbière’a”, w którym wzięło udział ponad 160 osób.

Cytadela w Grudziądzu; źródło: www.haszgru.pl

W 1807 r. Grudziądz był oblegany przez wojska francuskie (w tym oddziały polskie), począwszy od stycznia do 24 czerwca. Samo miasto przez krótki czas znajdowało się w rękach francuskich. Cytadeli nie udało się zdobyć, gdyż tuż przed przystąpieniem do generalnego szturmu doszło do zawieszenia broni. Oblężenie przerwano na wieść o rozejmie po bitwie pod Frydlandem. Obie strony bowiem przystąpiły do rokowań pokojowych zakończonych podpisaniem traktatu w Tylży. Zgodnie z jego postanowieniami Prusacy zatrzymali ziemie pomiędzy Osą, Wisłą a Trynką. Tereny na lewym brzegu Trynki weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Oznaczało to pozostanie Grudziądza w rękach pruskich. Stan taki utrzymał się do 1813 r.

Młyn nad kanałem Trynka

Z biegiem czasu stan wymienionych wyżej fortyfikacji zaczął ulegać degradacji. Cytadela pełniła głównie rolę koszar oraz magazynów wojskowych. Ponadto byli w niej więzieni polscy działacze polityczni: uczestnicy powstania listopadowego, powstania z 1846 r., Wiosny Ludów, powstania styczniowego, a także polska ludność w czasie II wojny światowej. W tamtym czasie przetrzymywano tu także jeńców wojennych: austriackich, duńskich, rosyjskich i in. Decyzją rządu niemieckiego w 1872 r. oficjalnie twierdzę zlikwidowano. Od tej pory obiekty fortyfikacyjne służyły między innymi testowaniu nowych rodzajów armat i amunicji. Funkcja twierdzy była jednak przywracana dwukrotnie: po wybudowaniu mostu na Wiśle w latach 1876–1888 oraz 1 IX 1944 r. w związku ze zbliżaniem się Armii Czerwonej. Z kolei w czasie I wojny Grudziądz pełnił funkcję tyłowej bazy zaopatrzeniowej, sanitarnej i lotniczej (dzięki wybudowaniu lotniska).

W 1818 r. Grudziądz stał się siedzibą lokalnych władz administracyjnych. Stał się dużym węzłem drogowym. Powstały w nim duże zakłady przemysłowe: cegielnie, odlewnia, gazownia, browar, fabryka maszyn rolniczych, co spowodowało napływ ludności do miasta, również Polaków (w 1911 r. Polacy stanowili jedną czwartą ludności). W latach 1876-78 zbudowano pierwszy stały most na Wiśle, dzięki czemu Grudziądz uzyskał połączenie kolejowe ze stacją w Laskowicach Pomorskich. W 1899 r. wybudowano w Grudziądzu linię tramwajową.

Most na Wiśle

Tutejsza ludność polska utworzyła liczne organizacje, np. Towarzystwo Przemysłowców Polskich, Towarzystwo Ludowe „Oświata”. Siedzibą organizacji polonijnych stał się „Bazar” – placówka o charakterze domu kultury. Tam wystawiano polskie sztuki teatralne, widowiska o wydźwięku patriotycznym. Odbywały się też występy śpiewacze. Wielkie zasługi dla rozwoju polskiej kultury i oświaty w tym regionie położył Wiktor Kulerski (ob. patron Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu), który począwszy od 2 X 1884 r. redagował w języku polskim „Gazetę Grudziądzką”. Z czasem redakcja tej gazety przekształciła się w duże wydawnictwo prasowe i książkowe (z nowoczesną drukarnią i księgarnią wysyłkową). W przededniu powstania niepodległej Polski Kulerski stanął na czele Rady Ludowej w Grudziądzu.

Po zawieszeniu broni, w listopadzie 1918 r., również w Grudziądzu ożywiły się ruchy rewolucyjne wśród tutejszego proletariatu. Powstały rady robotniczo-żołnierskie. Ożyły również nastroje narodowo-wyzwoleńcze wśród Polaków. Pod koniec 1918 r. powstała konspiracyjna Organizacja Wojskowa Pomorza, której członkowie liczyli na przybycie do Gdańska armii gen. Józefa Hallera i przy jej pomocy – na wyzwolenie Pomorza spod władzy niemieckiej. Niejednokrotnie dochodziło do starć członków OWP z oddziałami Grenzschutzu, których zadaniem było tępienie wszelkich działań zbrojnych podejmowanych przez Polaków.

Dzieło odlewni w Grudziądzu

Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego Grudziądz znalazł się w granicach odradzającego się państwa polskiego. W styczniu 1920 r. w Grudziądzu zaczęły działać komisje zdawczo-odbiorcze, co było związane z przejmowaniem różnych instytucji przez Polaków. 23 I 1920 r. do miasta wkroczyły pierwsze oddziały „błękitnej armii”, z Grupy Operacyjnej Frontu Północnego pod dowództwem gen. dyw. Stanisława Pruszyńskiego – witane uroczyście na grudziądzkim rynku. Kilka dni potem do miasta wkroczył sam gen. Józef Haller. Polacy wkrótce uruchomili w Grudziądzu własną administrację. W koszarach formowano nowe oddziały, które niebawem wyruszyły na front. Otwarto polskie szkoły: obok szkół elementarnych – gimnazja i licea, a także seminarium nauczycielskie, Średnią Szkołę Hodowlano-Rolniczą, Państwową Szkołę Budowy Maszyn i in. Artysta malarz, Wacław Szczeblewski, zorganizował Pomorską Szkołę Sztuk Plastycznych. Powstały liczne organizacje społeczne, polityczne, kombatanckie, oświatowe, sportowe, charytatywne. Wraz ze zbliżaniem się frontu bolszewickiego w 1920 r. wielu mieszkańców Grudziądza zgłosiło się ochotniczo do wojska, wielu zasiliło szeregi Straży Obywatelskich oraz służb sanitarnych.

Resztki browaru Kuntersztyn

W dwudziestoleciu międzywojennym ożywiła się tutejsza gospodarka: rozwijały się handel i rzemiosło, powstawały liczne niewielkie zakłady przemysłowe. Wytwarzano w nich leki, kosmetyki, buty, meble, likiery, materiały budowlane, a nawet fortepiany. Rozbudowano i zmodernizowano istniejące wcześniej duże zakłady przemysłowe: emaliernię i fabrykę maszyn rolniczych. W 1924 r. otwarto fabrykę wyrobów gumowych „Pe-Pe-Ge”, która wytwarzała chociażby obuwie gumowe (słynne „pepegi”). Powstawały nowe dzielnice. W 1939 r. Grudziądz liczył 61 tys. mieszkańców. Rozwijały swą działalność instytucje o charakterze kulturalno-oświatowym: Teatr Miejski i Garnizonowy, Miejska Orkiestra Symfoniczna, orkiestry dęte. Przez kilka sezonów funkcjonowała Opera Leśna. Dzięki inicjatywie Towarzystwa Czytelni Ludowych otwarto dużą bibliotekę. 7 VI 1921 r. Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski, który przybył do Grudziądza celem wizytacji tutejszego garnizonu, otworzył Pierwszą Wystawę Sztuk Pięknych Artystów Pomorskich. Honorowym kustoszem tutejszego muzeum miejskiego został ks. dr Władysław Łęga, administrator grudziądzkiej parafii garnizonowej św. Stanisława, założyciel i kierownik lokalnego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych, założyciel grudziądzkiego Towarzystwa Historycznego oraz Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Z inicjatywy jednego z lokalnych towarzystw założono ogródek botaniczny im. Jana III Sobieskiego.

Pomnik ułana i ulica Spichrzowa

W tamtym czasie Grudziądz zyskał miano „stolicy polskiej kawalerii”. W obrębie tutejszego garnizonu wojskowego utworzono szkoły wojskowe (np. Centrum Wyszkolenia Kawalerii, Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, Lotniczą Szkołę Strzelania i Bombardowania), a także szpital, sądy, areszt, pralnię, piekarnię itp. Stacjonowały w nim różne jednostki wojskowe, w tym ulubiony przez mieszkańców 18 Pułk Ułanów Pomorskich. Grudziądzki garnizon należał do największych w Polsce pod względem liczebności żołnierzy. Tu odbywali szkolenie zasłużeni dla naszej ojczyzny rotmistrzowie: Witold Pilecki i Jan Ładoś. 29 XI 1930 r. odsłonięto na grudziądzkim rynku pomnik Niepodległości z postacią żołnierza-zwycięzcy.

W 1935 r. po raz pierwszy odegrano hejnał grudziądzki (z zamkowej wieży Klimek). Jego twórcą był kapelmistrz 64 Grudziądzkiego Pułku Piechoty, Stanisław Szpulecki. Od tej pory odgrywano go codziennie w południe aż do wybuchu II wojny. Po wojnie można go było usłyszeć z wieży ratusza, począwszy od 1956 r.; po kolejnej przerwie wznowiono jego odgrywanie w czerwcu 1995 r.

Ulica Legionów w Grudziądzu

Zwycięstwo ideologii nazistowskiej w Niemczech znalazło odzew wśród mniejszości niemieckiej w Polsce, licznej także w Grudziądzu. W efekcie nasiliły się konflikty na tle narodowościowym. Bohaterska i krwawa obrona przez polskie wojsko odcinka grudziądzkiego na linii Osy trwała od 1–3 IX 1939 r. Niemieckie oddziały wkroczyły do Grudziądza rano 4 IX. Rozpoczął się terror, samosądy Selbstschutzu, wysiedlenia, aresztowania, masowe egzekucje w lesie Księżych Gór i w żwirowni w Mniszku nad Wisłą. Polacy byli wywożeni do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe do Niemiec. Jednocześnie mieszkańcy Grudziądza utworzyli agentury różnych organizacji konspiracyjnych, np. Grunwaldu, Polskiej Armii Powstania, Armii Krajowej. Działały tu także lokalne organizacje, takie jak „Rota Grudziądzka” (założona przez Tadeusza Kaubego, straconego w czasie wojny).

Pod koniec stycznia 1945 r. w pobliże Grudziądza przybyły oddziały 65. Armii Radzieckiej pod dow. gen. Batowa. Niemcy bronili dostępu miasta przez kilka tygodni; zażarte walki w mieście rozpoczęły się pod koniec lutego. Wojska niemieckie poddały się 6 III. Miasto zostało doszczętnie zrujnowane. Rozpoczęła się jego odbudowa, prace porządkowe, budowlane, remontowe, uruchamianie zakładów produkcyjnych. Powstały np. Grudziądzkie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Pomorska Odlewnia i Emaliernia, Pomorskie Zakłady Sprzętu Okrętowego „Warma”, Wojskowe Zakłady Uzbrojenia. Wybudowano z czasem nowe osiedla mieszkaniowe, rozbudowano komunikację miejską, infrastrukturę. 26 VIII 1951 r. oddano most kolejowo-drogowy na Wiśle według projektu prof. Franciszka Szelągowskiego. Ob. most ten nosi imię sportowca, olimpijczyka Bronisława Malinowskiego, który 27 IX 1981 r. poniósł śmierć w wypadku drogowym na tym moście.

Plac Miłośników Astronomii

W Grudziądzu po wojnie powstały nowe placówki oświatowe, otwarto Teatr Ziemi Pomorskiej, Bibliotekę Miejską, muzeum miejskie, obiekty sportowe, w tym stadion centralny i lotnisko Aeroklubu Grudziądzkiego. W koszarach odbywało służbę kilka tys. żołnierzy. W 1964 r. w Grudziądzu powstało Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Jest ono organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego.

W 1972 r. podczas poszukiwania ropy i gazu ziemnego w okolicach Grudziądza (w Maruszy) natrafiono na złoża wód termalnych z okresu dolnej jury. Jednak dopiero w 2001 r. powstała spółka Geotermia Grudziądz, która zaczęła przygotowywać dokumentację na wykorzystywanie wód solankowych z Maruszy. W 2006 r. otwarto nowoczesny ośrodek balneologiczny, w którym znajdują się wanny, inhalatory, sala gimnastyczna, sauna. Następnie oddano do użytku jedyną w Europie tężnię solankową zamkniętą w piramidzie, a potem grotę solankową przeznaczoną do kąpieli w wodach solankowych, zaś w 2007 r. – cztery baseny z różnym stężeniem solanek oraz gabinety masażu, salę fitness, salon kosmetyczny, pokój dla dzieci. W 2013 r. pojawiła się koncepcja budowy nowych obiektów dla solanek w nowej lokalizacji, czyli okolicy jeziora Rudnik.

Ulica Murowa w Grudziądzu

Pierwszy po wojnie Zjazd Kawalerzystów II RP miał miejsce dopiero po upadku systemu komunistycznego, czyli w 1989 r. Od tej pory takie zjazdy odbywają się co roku. Towarzyszą im manifestacje patriotyczne i spotkania członków klubów jeździeckich. Tradycje dawnej „stolicy polskiej kawalerii” upamiętniono odsłaniając w Grudziądzu pomnik Ułana z Panną, który z czasem urósł do rangi symbolu miasta. Okres przemian ustrojowych wiązał się też niestety z zamknięciem licznych zakładów pracy, takich jak np. szpital wojskowy, fabryk Stomil i Warma. W następstwie wzrosło bezrobocie. Restrukturyzacja wojska pociągnęła za sobą opustoszenie grudziądzkich koszar. Z czasem otwarto nowe zakłady przemysłowe. Wybudowano także duży, nowy szpital (im. Władysława Biegańskiego) oraz nowoczesną oczyszczalnię ścieków. W 2012 r. oddano węzeł autostradowy, dzięki czemu Grudziądz zyskał bezpośrednie połączenie z autostradą w kierunku północnym (w kierunku Gdańska) oraz południowym (w kierunku Torunia).

Detal ceglany Przytułku Lachmana, dawnego domu sierot żydowskich

Pochodzące ze średniowiecza zabytki Grudziądza znalazły się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Jest to trasa turystyczna obejmująca miasta leżące nad Bałtykiem, z ceglaną architekturą gotycką. Szlak ten wiedzie przez takie kraje, jak: Dania, Niemcy, Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. Głównym organizatorem życia kulturalnego w Grudziądzu, w tym imprez muzycznych odbywających się na Błoniach Nadwiślańskich, jest Centrum Kultury Teatr. Główną działalność prowadzi w budynku teatru przy ul. Marszałka Focha i w Klubie „Akcent” przy ul. Wybickiego.

W mieście znajdują się liczne obiekty sportowe: stadiony lekkoatletyczno-piłkarskie (np. im. Bronisława Malinowskiego), żużlowy, boiska młodzieżowe (typu „Orlik”), baseny, a także lotnisko sportowe.

W Grudziądzu działają liczne placówki oświatowe, w tym licea, Zespół Szkół Technicznych im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Zespół Szkół Mechanicznych oraz placówki akademickie. Otwarto wyższą uczelnię, Grudziądzką Szkołę Wyższą, a także Ośrodek Dydaktyczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ośrodki dydaktyczne Politechniki Gdańskiej i Poznańskiej, Wyższych Szkół Ekonomicznych w Gdańsku, Łodzi, Poznaniu i Warszawie.

Maria Sadurska

zdjęcia: Anna Pisarska-Umańska

Dodaj opinię lub komentarz.