W pierwszej części artykułu poświęconego Bolesławowi Krzywoustemu przedstawiłam młodzieńcze lata księcia na tle burzliwych dziejów państwa polskiego na przełomie XI w. i XII w.
Przypomnijmy, że w 1102 r. Bolesław – w chwili śmierci ojca, Władysława Hermana – miał dopiero szesnaście lat. Władysław Herman jeszcze za życia podzielił swoje księstwo na dwie odrębne dzielnice, które przeznaczył dla każdego ze swoich dwóch synów. W momencie jego śmierci powstały dwa organizmy państwowe, rządzone osobno przez każdego z braci.
Początkowo starszy Zbigniew próbował uzyskać przewagę nad Bolesławem. Chciał zostać księciem zwierzchnim, czyli princepsem. Z czasem sytuacja odwróciła się. Młodszy z braci dołożył starań, by podporządkować sobie Zbigniewa. Ostatecznie w brutalny sposób w 1111 r. pozbył się niewygodnego konkurenta. Wydał rozkaz oślepienia starszego brata.
Bolesław po odsunięciu od władzy Zbigniewa oraz po unormowaniu stosunków z Czechami (w czasie wielkiego zjazdu nad Nysą Kłodzką w 1114 r.), mógł wreszcie przystąpić do podboju Pomorza.
„Sprawie pomorskiej Bolesław poświęcił większość swojego życia. Cele polityczne Krzywoustego były dwojakie: umocnienie linii granicznej na rzece Noteć i podporządkowanie sobie Pomorza w formie poddania go politycznemu zwierzchnictwu Polski bez inkorporacji tych ziem poza Pomorzem Gdańskim oraz południowym pasem nadnoteckim” (Wikipedia).
Skutkiem podbojów dokonanych w latach 1115 – 1119 tereny położone nad Wisłą, w tym kasztelania nakielska, zostały włączone do Polski. Książęta Gdańska i Słupska zostali „mianowani komesami grodowymi. Bolesław wprowadził tam polską organizację urzędniczą, która miała chronić interesy Księstwa Polskiego” (Wikipedia).
W tym czasie, kiedy Krzywousty toczył walki na Pomorzu, doszło do buntu wspomnianego w pierwszej części artykułu, Skarbimira z rodu Awdańców. Zdaniem prof. Nowaka „konflikt ten był dość poważnym ostrzeżeniem: są rody, które rosną w siłę i chcą też decydować”. Skarbimir, pełniący funkcję palatyna, w pierwszych latach panowania Bolesława Krzywoustego był „niezwykle wiernym wykonawcą woli książęcej”. Jak sugeruje prof. Nowak prawdopodobnie „Skarbimir i jego brat byli zleceniodawcami powstania kroniki Anonima zwanego Gallem – całkowicie w swojej strukturze narracyjnej po to, ażeby chwalić wspaniałość i wielkość księcia”.
Palatyn brał udział w licznych misjach dyplomatycznych np. na dwór cesarza niemieckiego. Przyczyną sporu pomiędzy księciem, a Awdańcami stały się zapewne „rosnące wpływy tego rodu, ambicje możnowładcze i zazdrość Krzywoustego o ich coraz większą popularność” (Wikipedia). Część możnych opowiadała się za odsunięciem od władzy Krzywoustego i wyniesieniem „Władysława II, pierworodnego Krzywoustego, do roli suwerennego władcy” (Wikipedia). Za bunt Skarbimira współodpowiedzialni byli najprawdopodobniej przedstawiciele rodów pomorskich lub wielki książę kijowski, Włodzimierz Monomach.
Skarbimir sprzeciwił się uchwaleniu ogłoszonej przez Krzywoustego w 1117 r. ustawy sukcesyjnej. W tamtym czasie książę miał już dwóch synów: wspomnianego powyżej pierworodnego Władysława (z małżeństwa ze Zbysławą) i Leszka (pierwszego syna z drugiego małżeństwa, który jednak nie dożyje „lat sprawnych”). Zapewne już wtedy postanowił wdrożyć zasadę senioratu. Jak tłumaczy prof. Nowak, że zgodnie z jego zamysłem, „zawsze najstarszy w rodzie, a więc w tym przypadku Władysław – pierworodny syn z pierwszego małżeństwa będzie seniorem, władcą dysponującym władzą zwierzchnią, ale młodsi także otrzymają swoje dzielnice”.
Bolesław chciał by, możni tę ustawę zaprzysięgli w kościele, w jego obecności. Skarbimir odmówił złożenia przysięgi. Ustawa sukcesyjna stanowiła bowiem zaprzeczenie prawa możnych do decydowania o wyborze następcy tronu. Krzywousty zakwestionował „element elekcyjności tronu: że władcą z góry wiadomym jest pierworodny, najstarszy. Później zawsze najstarszy będzie zwierzchnim księciem Polski, a więc rozmaici Skarbimirowie, kolejni możni w Polsce nie będą mieli zdania rozstrzygającego w tej sprawie, kto będzie władcą Polski”. Skarbimir postanowił zakwestionować tę zasadę i za to poniósł karę: na polecenie Bolesława Krzywoustego został odsunięty od władzy i oślepiony. Funkcję palatyna objął Paweł Włostowic ze śląskiego rodu Łabędziów. Kilka lat później Krzywousty przywrócił Skarbimira do łask. „Pozwolił mu choćby częściowo wziąć udział w elicie politycznej kraju” (prof. Nowak).
Polityka wschodnia, którą prowadził w tamtym czasie Bolesław Krzywousty sprowadzała się do „starć z bezpośrednimi sąsiadami, książętami w Przemyślu i Trembowli z dynastii Rurykowiczów”. Książęta ci na początku lat 20. XII w. organizowali wyprawy łupieżcze na ziemie polskie. Kres tym najazdom położył najprawdopodobniej Paweł Włostowic, biorąc do niewoli w 1122 r. księcia przemyskiego, Wołodara Rościsławicza.
W 1121 r. Krzywousty przystąpił ponownie do ekspansji Pomorza Zachodniego. „Pustoszył ziemie pomorskie, burzył grody, przymusowo przesiedlał tysiące rodzin w głąb swojego kraju” (Wikipedia). Lokalnych władców, Warcisława I (z dynastii Gryfitów) i Świętopełka pokonał w bitwie pod Niekładzem k. Gryfic. Zdobył Szczecin, który był dobrze bronioną twierdzą. Jak możemy przeczytać w Wikipedii rzeź mieszkańców tego grodu „dokonana przez wojów Bolesława zmusiła pozostałych przy życiu do posłuszeństwa polskiemu księciu”. Polski książę po zdobyciu Szczecina przekroczył Odrę. W 1123 r. dotarł prawdopodobnie do Rugii, lecz nie udało mu się wtedy zająć tego terenu.
Rok wcześniej Warcisław I złożył polskiemu władcy hołd lenny. „Zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy” (Wikipedia). W następnej kolejności, aby umocnić swą władzę zwierzchnią nad Pomorzem Zachodnim, Krzywousty przystąpił do chrystianizacji tych terenów. Z jego polecenia misję chrystianizacyjną prowadził tam m. in. bp. Otton z Bambergu, nazwany później Apostołem Pomorza. Książę Warcisław I przydzielił mu do ochrony orszak liczący pięciuset rycerzy. Miejscowa ludność podburzana przez pogańskich kapłanów buntowała się przeciwko przyjmowaniu nowej wiary. „Mimo reakcji pogańskiej w republikach miejskich chrystianizację ziem pomorskich uznawano za szczególny sukces w polityce pomorskiej Bolesława Krzywoustego” (Wikipedia).
Misja biskupa Ottona zakończyła się erygowaniem dwóch biskupstw: w Lubuszu dla Pomorza Zachodniego oraz w Kruszwicy – dla Pomorza Wschodniego. Oba zostały podporządkowane arcybiskupstwu w Gnieźnie. Inkorporowane do Polski tereny Pomorza Gdańskiego włączono do diecezji kujawskiej, zaś nadnotecki pas ziemi – do diecezji poznańskiej.
W latach 30. XII w. arcybiskupstwo w Magdeburgu zaczęło ponownie rościć pretensje do zwierzchności kościelnej nie tylko nad Pomorzem, ale nad całą Polską. Jak zauważył prof. Nowak „tego rodzaju sytuacja była by śmiertelnie groźna dla suwerenności” naszego kraju.
W 1133 r. papież Innocenty II wydał Bullę „Sacrosancta Romana”, w której potwierdził prawa arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem w Polsce oraz nad diecezjami pomorskimi. Ogłosił ją „w dniu koronacji na cesarza króla niemieckiego Lotara III, co potwierdzało znaczenie polityczne podjętych działań podporządkowania kościoła polskiego i wdzięczność papieża” za udzielone mu poparcie przez tegoż władcę przy jego wyborze na Stolicę Piotrową.
W zaistniałej sytuacji polski książę zmuszony był złożyć hołd Lotarowi III (do czego doszło dwa lata później w czasie zjazdu w Merseburgu – o czym napiszę później).
W 1136 r. dzięki energicznym staraniom polskich biskupów, papież unieważnił bullę ogłoszoną przed trzema laty. Wydał nową Bullę „Ex commisso nobis a Deo” (zwaną popularnie Bullą Gnieźnieńską), w której zagwarantował „prawa Gniezna do zwierzchności nad polską prowincją kościelną i wziął pod bezpośrednią opiekę Watykanu arcybiskupstwo gnieźnieńskie” (Wikipedia).
Bolesław Krzywousty nie zrezygnował z planów podboju Rugii. Na przełomie lat 20. i 30. XII w. z myślą o przejęciu władzy nad tą wyspą zawarł sojusz z księciem duńskim Magnusem Silnym. Ten zaś zobowiązał się dostarczyć polskiemu księciu swoją flotę, w zamian za poparcie jego dążeń do szwedzkiego tronu. Ponadto Magnus poślubił córkę Bolesława, Ryksę. Do realizacji tych planów Krzywousty przystąpił w 1130 r. Zgodnie z powyższą umową, Duńczycy na swych okrętach przetransportowali wojów Bolesława Krzywoustego na wyspę. Jej mieszkańcy widząc połączone siły polsko – duńskie poddali się bez walki i uznali zwierzchnictwo polskiego księcia.
W następnym roku Krzywousty zaangażował się w spory sukcesyjne na Węgrzech, gdzie po śmierci króla Stefana II doszło do wojny domowej. O tron węgierski zabiegało dwóch spokrewnionych ze sobą przedstawicieli z dynastii Arpadów: Bela II Ślepy i Borys (domniemany syn zmarłego w 1116 r. króla węgierskiego, Kolomana). Krzywousty poparł drugiego z nich. Licząc na bliższy sojusz z nowym królem węgierskim, a także książętami ruskimi, z którymi Borys był spowinowacony, wyruszył zbrojnie na Węgry. Liczył, że uda mu się pomóc Borysowi w zdobyciu tronu węgierskiego.
Szerszym poparciem w Europie cieszył się jednak Bela II Ślepy: opowiedzieli się za nim władcy Czech, Austrii i Niemiec. W bitwie nad rzeką Sajó, do której doszło w czerwcu 1132 r. wojska węgierskie przy wsparciu Czech, Niemiec i Austrii pokonały połączone siły Krzywoustego i zwolenników Borysa. Polacy, którzy ponieśli w tym starciu duże straty, zmuszeni zostali do odwrotu. W latach 1132 – 34 Krzywousty musiał odpierać najazdy wojsk czeskich na Śląsk.
Kwestię przynależności Śląska postanowił rozstrzygnąć cesarz niemiecki, Lotar III w czasie zjazdu w Merseburgu w latem 1135 r. Wezwał tam polskiego księcia. Ten zaś grał na zwłokę, wysyłając do Merseburga swoich posłów. Wcześniej Bela II wraz z księciem dźwinogrodzkim i halickim, Władimirką, opanował zbrojnie Małopolskę. Pozycję Krzywoustego na arenie międzynarodowej pogorszyła dodatkowo śmierć jego sojusznika, Magnusa Silnego.
W zjeździe w Merseburgu wzięli udział liczni władcy europejscy, w tym wrogo nastawiony do polskiego władcy, książę czeski Sobiesław II. Świadkiem tych wydarzeń był związany z jego dworem, nieznany z imienia kronikarz, kanonik wyszehradzki. W jego relacji znalazły się następujące zdania: „Przybył więc Bolesław i gdy się zasiadło w radzie, książę Sobiesław siedział po prawicy cesarza i z drugiej strony inni książęta. Zaś Bolesławowi postawiono stołek naprzeciw cesarza”.
Zdaniem prof. Nowaka paradoksalnie takie „ustawienie Bolesława Krzywoustego nie oznaczało tylko upokorzenia, ale oznaczało, że Bolesław Krzywousty jest traktowany jako przeciwnik – partner cesarza, a nie jako podporządkowana lewa ręka lub prawa ręka cesarza, jak miało to miejsce w przypadku księcia czeskiego. I ta właśnie walka o to, by siedzieć naprzeciwko cesarza, bronić pozycji niezależnego partnera (…) to właśnie wyraża istotę polityki Bolesława Krzywoustego”. Polski książę wracał ze spotkania z cesarzem „zachowując w istocie całość zdobyczy z jego panowania. Bo własności Pomorza Gdańskiego nie kwestionuje nikt. Nikt nie kwestionuje własności Śląska” (prof. Nowak).
Krzywousty musiał jednak złożyć hołd Lotarowi III. Sporna pozostaje kwestia trybutarnej zależności polskiego władcy od cesarza, z całego państwa polskiego. Wiemy na pewno, że polski książę musiał płacić cesarzowi trybut z Pomorza Zachodniego.
„Zjazd zakończył się uroczystościami kościelnymi, podczas których Krzywousty niósł cesarski miecz. Był to zaszczyt przyznawany jedynie suwerennym władcom” (Wikipedia). W 1137 r. w Kłodzku Krzywousty zawarł pokój z Czechami. Został on potwierdzony w Niemczy, gdzie w czasie odbywających się tam uroczystości najstarszy syn polskiego władcy, Władysław II trzymał do chrztu Wacława, syna księcia czeskiego. W tym samym roku Bolesław zacieśnił stosunki z Rusią dzięki małżeństwu swego syna Bolesława IV (zwanego Kędzierzawym) z Wierzchosławą (córką Wsiewołoda Mścisławicza) oraz z Węgrami poprzez małżeństwo kolejnego syna, Mieszka III (który w przyszłości zyska przydomek Stary) z królewną węgierską, Elżbietą.
Bolesław Krzywousty zmarł 28 X 1138 r. – najprawdopodobniej w Sochaczewie. Dwunastowieczne źródła milczą na temat okoliczności śmierci księcia oraz miejsca jego pochówku. Dopiero Jan Długosz podał, iż władca ten został pochowany w Płocku. Wawrzyniec Wszerecz – kanonik płocki żyjący na przełomie XVI/XVII w. – spisał relację o złożeniu we wspólnej trumnie w bazylice katedralnej w Płocku szczątków Bolesława Krzywoustego, Władysława Hermana i kilku książąt mazowieckich.
Jego śmierć zapoczątkowała trwający niemal dwieście lat, okres rozbicia dzielnicowego. Zgodnie z testamentem księcia zwierzchnią władzę w kraju przejął najstarszy z jego synów, Władysław II, nazwany później Wygnańcem.
Prof. Nowak zastanawia się nad tym „na ile słuszna jest czarna legenda otaczająca testament Bolesława Krzywoustego. Jego data śmierci postrzegana jest jako graniczna, nieszczęśliwa w historii Polski. Potem zaczyna się podział, za który odpowiada Bolesław Krzywousty swoim testamentem dzieląc Polskę, pozbawiając ją jedności. Jest to interpretacja, która powstała mniej więcej sto pięćdziesiąt lat temu”. Zdaniem profesora zasada, którą wprowadził ten władca była „najlepszą z możliwych, mającą zapobiec konfliktom i udało jej się to w tym sensie lepiej, przynajmniej przez następne pięćdziesiąt lat niż w innych krajach, gdzie dochodziło wtedy w całej Europie do rozbicia, do podziałów, do wojen domowych. (…) Nie zapobiegnie – to prawda – buntowi juniorów przeciwko seniorowi, ale przecież w następnych pięćdziesięciu latach zasada senioratu jest wiernie (…) przestrzegana. Najstarszy sprawuje władzę, przynajmniej honorowo zwierzchnią nad pozostałymi w rodzie, kontroluje Kraków i jakiś element państwa polskiego zostaje zachowany”.
Część historyków jest zdania, iż zasada pryncypatu – senioratu miała dotyczyć jedynie synów Krzywoustego, a nie ich potomków. „Po ich śmierci dzielnice te miały zostać włączone do domen seniora. Późniejsze walki jednak sprawiły, że zarządzane przez nich prowincje przekształciły się w dziedziczne dzielnice” (Wikipedia).
Wróćmy jeszcze do potomków Bolesława Krzywoustego. Jak wspomniałam książę ten miał dwie żony: Zbysławę Światopełkównę z dynastii Rurykowiczów i Helenę, córkę hrabiego Bergu. Synem z pierwszego małżeństwa był Władysław II Wygnaniec urodzony najprawdopodobniej w 1105 r. Zgodnie z testamentem ojca został on księciem zwierzchnim: princepsem – seniorem. Objął władzę w dzielnicy senioralnej (która miała być niepodzielna i niedziedziczna), na którą składały się następujące ziemie: krakowska, sieradzka i łęczycka, a także Pomorze Gdańskie, być może także zachodnia część Kujaw z Kruszwicą i wschodnia część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem. Pod jego kontrolą miało pozostać również Pomorze Zachodnie, będące lennem Polski. Jako dzielnicę dziedziczną Władysław otrzymał Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską.
Z drugą żoną Heleną, Krzywousty doczekał się sześciu synów i tyluż córek. Dwóch synów: Leszek i Kazimierz najprawdopodobniej zmarli w dzieciństwie. „Lat sprawnych” doczekali: Bolesław IV Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk Sandomierski i Kazimierz Sprawiedliwy. Ostatni z wymienionych, jako pogrobowiec nie został uwzględniony w testamencie ojca.
Dla Bolesława Kędzierzawego ojciec przeznaczył księstwo mazowieckie (Mazowsze i wschodnie Kujawy), dla Mieszka III – księstwo wielkopolskie (obejmujące najprawdopodobniej zachodnią Wielkopolskę), a dla Henryka Sandomierskiego – dzielnicę ze stolicą w Sandomierzu oraz ziemię lubelską. Salomea – po śmierci męża – jako oprawę wdowią otrzymała ziemię łęczycką lub sieradzko – łęczycką. Po jej śmierci ziemie te miały zostać włączone do dzielnicy senioralnej.
Powyższy tekst napisałam na podstawie następujących źródeł:
- Wikipedii
- audycji pt. „Bolesław Krzywousty – mąż stanu i … sprawca politycznej katastrofy” (z cyklu „Historia żywa”) emitowanej w I Programie Polskiego Radia 27 X 2020 r., w czasie której dzieje Polski omawiał prof. Andrzej Nowak.
