„Wybitny matematyk i astronom, profesor Akademii Krakowskiej, zacięty obrońca przywilejów tej uczelni w pojedynku z jezuitami, zjadliwy pamflecista antyjezuicki” (Od Średniowiecza do Oświecenia, Zdzisław Libera, Jadwiga Pietrusiewiczowa, Jadwiga Rytel).
Powyższy cytat odnosi się do patrona jednej z gdańskich ulic, Jana Brożka. Postanowiłam napisać coś więcej na jego temat, ponieważ przypuszczam, że niewielu z nas wie, kim był ów patron. Przede wszystkim był on słynnym polskim uczonym, przedstawicielem renesansowego humanizmu.
Pisząc poniższy artykuł, oparłam się na jego biogramie z „Encyklopedii PWN” oraz na wiadomościach zawartych w książce „Od Średniowiecza do Oświecenia” Zdzisława Libery, Jadwigi Pietrusiewiczowej i Jadwigi Rytel.
Jan Brożek urodził się 1 XI 1585 r. w Kurzelowie, wsi położonej w obecnym województwie świętokrzyskim. Za czasów Jana Brożka Kurzelów był miasteczkiem; prawa miejskie utracił dopiero w 1869 r. Ojciec Jana posiadał własne gospodarstwo rolne. I to on nauczył swego syna czytania, pisania oraz podstaw geometrii. Swą edukację Jan kontynuował najpierw w szkole kolegialnej w rodzinnej miejscowości, a następnie w Akademii Krakowskiej, gdzie w 1605 r. uzyskał tytuł bakałarza. W 1610 r. został magistrem sztuk wyzwolonych oraz doktorem filozofii.
Od 1614 r. pracował w Collegium Maius (Kolegium Mniejszym) swojej Alma Mater. Wykładał początkowo tylko astrologię, potem wymowę (1626-30), a następnie teologię (1631-33).
W międzyczasie mieszkał w Padwie (w latach 1620-24), gdzie studiował medycynę. Zwieńczeniem tego etapu edukacji był doktorat z medycyny. Jednakże Jan Brożek nigdy nie został lekarzem praktykiem. W 1629 r. przyjął święcenia kapłańskie. W 1639 r. został proboszczem w Międzyrzeczu Wołyńskim (ob. na Ukrainie), gdzie również poświęcał czas na obserwacje astronomiczne. W 1648 r. powrócił do Krakowa, gdzie ponownie rozpoczął pracę na Akademii Krakowskiej. Tam dwa lata później uzyskał doktorat z teologii. W Krakowie pełnił też funkcję kanonika katedralnego. W 1652 r. wybrano go rektorem Akademii Krakowskiej. Jako rektor czynił zabiegi o zreformowanie katedry astrologii oraz o jej lepsze wyposażenie.
Doprowadził do założenia fundacji na rzecz tej uczelni, co pozwoliło na zakup książek naukowych oraz instrumentów astronomicznych. Sam też gromadził uczone księgi; w tamtym czasie był to największy księgozbiór naukowy w Rzeczypospolitej. Ocalałe z niego książki znajdują się w zasobach Biblioteki Jagiellońskiej. Ufundował stypendium dla jednego ze studentów.
W 1625 r., kiedy doszło do zatargu pomiędzy Akademią Krakowską a zakonem jezuitów (spór dotyczył zwierzchnictwa nad kolegium jezuickim), napisał anonimowy dialog satyryczny (pt. „Gratis…”), w którym opowiedział się po stronie swojej Alma Mater. Utwór ten miał charakter dialogu pomiędzy Ziemianinem a Plebanem. Piętnował rzekomą bezpłatność szkół jezuickich oraz prowadzone tam metody kształcenia i wychowania. Niestety, utwór ten został spalony, a drukarz otrzymał karę publicznej chłosty i wygnany został z miasta.
Jan Brożek był jednym z pierwszych zwolenników teorii Mikołaja Kopernika. W czasie swych dwóch podróży do Prus i Warmii zebrał dokumenty dotyczące tego uczonego oraz pamiątki po nim, w tym jego listy. Prawdopodobnie był też twórcą życiorysu wielkiego astronoma.
Brożek zajmował się także matematyką. W jego postawie naukowej „elementy nowożytne splatały się z tradycyjnymi” (Od Średniowiecza do Oświecenia). Najobszerniejszym napisanym przez Brożka dziełem był podręcznik do matematyki wydany w 1620 r., zatytułowany „Arithmetica integrorum”, który zawierał wiadomości dotyczące rachunku na liczbach całkowitych. Autor przekazywał w nim informacje dotyczące odkryć różnych matematyków europejskich (np. o logarytmach); cytował wyniki ich badań.
W latach 1637-52 zajmował się modną wówczas teorią liczb doskonałych i zaprzyjaźnionych. W 1637 r. opublikował rozprawę pt. „De numerisperfectis disceptationes duae”, w której można doszukać się zalążka jednego z podstawowych twierdzeń teorii liczb, mianowicie twierdzenia Fermata. Ostatnie swoje dzieło wydał w 1652 r. Była to publikacja zatytułowana „Apologia pro Aristotele et Euclide contra Petrum Ramum”, w której zawarł wyniki swoich badań dotyczących wielokątów gwiaździstych (stanowią one największą część jego dorobku naukowego). Jako pierwszy podał tam „liczbę wielokątów gwiaździstych o 7, 8, 14 i 15 wierzchołkach, nowe twierdzenia i konstrukcje, wskazał metodę obliczania powierzchni trójkąta sferycznego” (Encyklopedia PWN).
Był typowym człowiekiem renesansu. Jego zainteresowania dotyczyły także innych dziedzin nauki, m.in. geografii, geodezji i górnictwa (sporządził plany kopalni w Bochni i Wieliczce) oraz kartografii i teorii muzyki. Był także jednym z pierwszych polskich historyków nauki.
Zmarł 21 XI 1652 r. w Bronowicach (ob. dzielnica Krakowa).
