W naszym mieście jest niedługa uliczka zabudowana głównie przedwojennymi domami jednorodzinnymi (jej fragmenty na poniższych fotografiach), której patronuje Józef Chociszewski. Ulica ta znajduje się w dzielnicy Przymorze Małe.
Kim był ów patron? I czy miał jakieś związki z naszym miastem?
Dnia 11 XI bieżącego roku mija sto trzecia rocznica śmierci Józefa Chociszewskiego.
Działacz ten urodził się 28 II 1827 r. w Chełście, w powiecie czarnkowskim (obecnie powiat czarnkowsko-trzcianecki) w Wielkopolsce.
Był synem nauczyciela ludowego, Jakuba Chociszewskiego i Marii z Dymków. W latach 1849-58 uczęszczał do gimnazjum w Trzemesznie (obecnie jest to miasto znajdujące się na terenie powiatu gnieźnieńskiego). Tam brał udział w działalności patriotycznej – organizował tajne kółka samokształceniowe w ramach Towarzystwa Tomasza Zana. Była to organizacja młodzieżowa, powstała na gruncie tajnych stowarzyszeń uczniowskich w Wielkopolsce (z czasem działalnością objęła także Śląsk) jako wyraz buntu Polaków przeciwko germanizacji i cenzurze polskiej kultury. Za patrona przyjęła Tomasza Zana (1796 -1855) – poety i przyrodnika, współzałożyciela Towarzystwa Filomatów (w 1817 r.) w Wilnie, zaprzyjaźnionego z Adamem Mickiewiczem.
Po zakończeniu edukacji Józef Chociszewski zajął się pracą dziennikarską; sam wydawał czasopisma skierowane głównie do niższych warstw społecznych oraz zamieszczał w nich swoje utwory. Jego twórczość literacką możemy przyporządkować do nurtu tzw. literatury popularno-ludowej, która zrodziła się w drugiej połowie XIX w. Henryk Markiewicz (autor książki poświęconej literaturze pozytywizmu) określa ją jako: ”przeznaczoną dla warstw społecznych niewykształconych i nieprzysposobionych do obcowania z kulturą <wysoką>”. Skierowana była na wsi do pracowników administracji dworskiej i chłopów, zaś w mieście do robotników, rzemieślników, subiektów, sklepikarzy, kancelistów, służby domowej itp.
Piśmiennictwo to miało charakter dydaktyczny, a inspirowane było „głównie przez ruchy i organizacje o charakterze oświatowo-religijnym, potem także politycznym” (cytuję Henryka Markiewicza). Utwory tego typu ukazywały się na łamach takich czasopism, jak „Gwiazdka Cieszyńska”, „Przyjaciel Ludu”, „Katolik”, „Wieniec i Pszczółka”. Oprócz literatury pięknej były tam zamieszczane czytanki popularnonaukowe, teksty publicystyczne oraz artykuły zawierające porady gospodarcze.
Józef Chociszewski w latach 1861-62 redagował wspomniane wyżej czasopismo zatytułowane „Gwiazdka Cieszyńska”; przy czym już w 1862 r. został wysiedlony z zaboru austriackiego za swą działalność dziennikarską (rzekomo wymierzoną przeciwko rządowi austriackiemu). Zamieszkał początkowo w Chełmnie. Tam w latach 1868-71 prowadził księgarnię polską. Zajmował się również pracą wydawniczą. Wydawał kalendarze oraz czasopisma, przykładowo „Katolik” (sam zainicjował wydawanie tego pisma w 1868 r.; rok później z powodów finansowych odsprzedał je działaczowi społecznemu, publicyście i drukarzowi ze Śląska, Karolowi Miarce (1825-1882), który wydawał je na Śląsku).
Chociszewski w Chełmnie objął redakcję takich pism , jak: „Nadwiślanin” i „Przyjaciel Ludu” (pismo to broniło praw narodowości polskiej i lansowało hasła pozytywistyczne: pracy organicznej i oświaty dla ludu, upowszechniało literaturę polską). Wkrótce w 1863 r. za „przestępstwa prasowe” oraz za wydanie „Kalendarza Polskiego” (a konkretnie za umieszczony w nim artykuł poświęcony sylwetce szewca Jana Kilińskiego) został uwięziony w Twierdzy Wisłoujście. O faktach tych możemy przeczytać w artykule autorstwa Katarzyny Nehring, zatytułowanym „Aktywność pisarska Józefa Chociszewskiego” (zamieszczonym na łamach Kociewskiego Magazynu Regionalnego, Nr 43, 2003 r. ) oraz w jednym z esejów powojennego gdańskiego publicysty i dziennikarza, Edgara Milewskiego.
Milewski pisze tak: „ nauczyciel i dziennikarz, redaktor „Nadwiślanina” i „Przyjaciela Ludu”, Józef Chociszewski skazany na dwa lata twierdzy w Wisłoujściu wykorzystał ten czas na napisanie trzytomowego podręcznika polskiego pt. „Przyjaciel polskich dzieci”. Pomagali mu w tym walnie współwięźniowie: Walenty Stefański – wybitny działacz (…), znany na całym Pomorzu publicysta Ignacy Danielewski oraz Symforian Tomicki, który gdy tylko wydostał się z twierdzy, rozkolportował szeroko swoje „Kwiaty więzienia”, pierwszy bodaj w naszej literaturze poemat o Westerplatte”. Chociszewski po wyjściu na wolność wydał wspomnianą publikację przeznaczoną dla dzieci, dzięki pomocy finansowej znanych działaczy polonijnych z Pomorza, np. Juliusza Kraziewicza (1829-1895).
Dwie pierwsze części ukazały się w 1865 r., trzecia w roku kolejnym. Otrzymały podtytuł: „Zbiór różnych pożytecznych wiadomości, powiastek, wierszyków, zagadek itd. Dla pouczenia i rozrywki nie tylko dzieci, ale i starszych osób. W trzech częściach ze 120 rycinami.” Publikacje te spotkały się z bardzo przychylnym odbiorem, były reklamowane w różnych czasopismach , takich jak „Oświata”, „Dziennik Poznański”, „Gwiazdka Cieszyńska”. Chociszewski zachęcony powodzeniem postanowił kontynuować wydawanie „Przyjaciela Dzieci”, w formie periodyku co sześć tygodni. Jego inicjatywa była odpowiedzią na zarządzenie władz rejencji kwidzyńskiej dla mieszkańców podległego jej terenu (z 1864 r.) oraz pruskiego ministerstwa oświaty z 1865 r. o usunięciu ze szkół ludowych elementarzy polsko-niemieckich i stopniowym wprowadzeniu języka niemieckiego do wszystkich przedmiotów nauczania na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach.
Józef Chociszewski podczas swego pobytu w Wisłoujściu planował zamieszkać w Gdańsku; po złożeniu tutaj egzaminu uprawniającego do pracy w charakterze księgarza i drukarza, chciał założyć antykwariat. Nie otrzymał zgody władz rejencji gdańskiej.
W 1867 r. podjął współpracę z przywołanym przeze mnie wcześniej Juliuszem Kraziewiczem, ,założycielem Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie w pobliżu Gniewa; pomagał Kraziewiczowi w redagowaniu „Piasta”.
W maju 1866r. Jan Nepomucen Roman, właściciel Księgarni Wydawniczej w Pelplinie, wydał pierwszy nowy numer „Przyjaciela Dzieci”.
Swoją pomoc i współpracę na polu dziennikarskim obiecał Chociszewskiemu słynny pisarz Józef Ignacy Kraszewski.
W kolejnych zeszytach „Przyjaciela Dzieci” zamieszczał Chociszewski utwory literackie znanych polskich pisarzy (np. Adama Mickiewicza), artykuły (także swego autorstwa) z zakresu historii Polski, botaniki i geografii oraz opowiadania i wiersze o treściach religijnych. Na końcu zeszytu pojawiały się listy czytelników, rebusy i zagadki.
Od 1867 r. czasopismo to ukazywało się pod nieco zmienionym tytułem „Przyjaciel Dzieci i Młodzieży”.
W 1866 r. Chociszewski powrócił do Chełmna, gdzie objął zarząd nad księgarnią, której był wspólnikiem oraz wydawał kalendarz polski (wraz z Ignacym Danielewskim). W roku następnym założył własną księgarnię i równocześnie nadal redagował „Piasta” oraz pismo „Katolik”.
W 1869 r. osiadł w Poznaniu. Napisał tu „Dzieje narodu polskiego dla ludu i młodzieży” (publikacja miała w sumie dziewięć wydań; miała charakter patriotyczny, wskazywała czytelnikom przykłady do naśladowania:bohaterów narodowych, królów, itp.)
W stolicy Wielkopolski działacz ten wydał szereg publikacji o m.in.tematyce historycznej np. „Sobieski pod Wiedniem” (1883 r.), ”Dzieje narodu polskiego”, „Wspomnienie o życiu i pismach Adama Mickiewicza” (1890 r.), ale także humoreskę „Polski Sowizdrzał” (1899 r.).
W 1874 r. przebywając ponownie w więzieniu przygotował „Piśmiennictwo polskie w życiorysach naszych znakomitych pisarzy i w wyjątkach z ich pism przedstawione dla ludu polskiego i młodzieży”.
Chociszewski był także autorem licznych podręczników popularyzujących wiedzę historyczną i przyrodniczą np. „Mały zwierzyniec w obrazach, opisach i wierszykach” (1869 r.), „Książeczka o Kościuszce dla dzieci polskich” (1871 r.).
Interesującą pozycję stanowi „Malowniczy opis Polski, czyli geografia ojczystego kraju”, uzupełniona o słowniczki gwar ludowych oraz wypowiedzi rzeczoznawców np. Oskara Kolberga i Zygmunta Glogera.
W czasie swego pobytu w Poznaniu Chociszewski redagował również takie pisma, jak „Dzwon Wielkopolski”, „Lech” (pełen tytuł brzmiał: ”Lech. Tygodnik Ilustrowany poświęcony nauce, sprawom kulturalnym i rozrywce”; Chociszewski był założycielem tego pisma).
Ostatnie lata życia działacz ten spędził w Gnieźnie, gdzie objął posadę redaktora naczelnego „Gazety Gnieźnieńskiej” (pismo powołane w 1895 r. ; Chociszewski został jego pierwszym redaktorem), która od 1896 r. wychodziła pod zmienionym tytułem: „Lech Gazeta Gnieźnieńska”).
Józef Chociszewski zmarł w Gnieźnie 11 XI 1914 r. Spoczął, wraz z żoną Alodią, na cmentarzu św. Krzyża, tamże.
Był niezwykle pracowitym człowiekiem, społecznikiem, wielkim patriotą. Za swą działalność był wielokrotne karany przez władze pruskie. W więzieniach spędził w sumie sześć lat.
Chociszewski dostrzegał potrzeby ówczesnego społeczeństwa zyskującego coraz głębszą świadomość narodową; odczuwał konieczność prowadzenia szerokiej edukacji niepiśmiennego ludu.
Pozostawił po sobie bardzo obszerną spuściznę. Był autorem książek , utworów teatralnych i ok. trzystu artykułów. Uprawiał różne rodzaje i gatunki literackie; oprócz utworów teatralnych, pisał powiastki ludowe, opowiadania, gawędy, humoreski i bajki. Przygotowywał przewodniki, pisał poradniki dla narzeczonych i nowożeńców, zbiory mów okolicznościowych, toastów, wzory listów , powinszowań oraz modlitewniki.
Tematyka jego utworów oscylowała wokół tematów historycznych (np. „Piast ,praojciec królów polskich i książąt śląskich”, 1866 r.; „Sobieski pod Wiedniem”, 1883 r. ;„Ilustrowane dzieje po rozbiorze Polski 1791-1864”, 1887 r.; „Historya polska w pięknych przykładach przedstawiona: zbiór wzorów dzielności, pracy i poświęcenia dla kraju jakemi się nasi przodkowie odznaczyli dla pouczenia i rozrywki ludu polskiego i młodzieży ”, 1893 r.; „Historya Polski” 1913r.) , religijnych (np. „Pielgrzymka do ważniejszych miejsc w ziemiach polskich”, 1882 r.„Bogarodzica na Jasnej Górze”, 1883 r.) i ludowych („Książeczka dla ludu, w której są zawarte opowiadania , powieści i wiersze”; wydał trzy części tej publikacji ). Był również autorem książek dla dzieci np. „Historia i geografia polski w króciuchnym zarysie dla dzieci polskich”(1901 r.).