8 września br. na ścianie willi przy ul. Arkońskiej 7 w Gdańsku została uroczyście odsłonięta tablica upamiętniająca Irenę i Henryka Wieczorkiewiczów, mieszkańców tego domu w dwudziestoleciu międzywojennym. Wtedy ulica Arkońska nosiła niemiecką nazwę Stralsunder Straße.
Wieczorkiewiczowie należeli do czołowych działaczy polskich organizacji w II WMG. Byli patriotami; mimo nasilających się represji ze strony władz Wolnego Miasta wobec zamieszkałych tu Polaków, nie wyparli się swej tożsamości narodowej. Co więcej, umacniali świadomość narodową wśród swych rodaków zamieszkałych w Gdańsku, zwłaszcza wśród przedstawicieli młodego pokolenia.
Tablica upamiętniająca Irenę i Henryka Wieczorkiewiczów została odsłonięta z inicjatywy IPN, w ramach cyklu „W Hołdzie Gdańskim Orłom”. Pora teraz przybliżyć sylwetki obojga małżonków, napisać coś więcej na temat ich różnorodnej, wielokierunkowej działalności społecznej i politycznej, jaką podejmowali dla dobra ojczyzny i naszego narodu.
Henryk Wieczorkiewicz, z zawodu drukarz, urodził się 22 VI 1886 r. w Poznaniu. Był siostrzeńcem innego znanego gdańskiego działacza, redaktora Jana Kwiatkowskiego.
Kształcił się w gimnazjum w Poznaniu, które ukończył w 1904 r. Już jako młody człowiek zaangażował się w działalność patriotyczną: został członkiem poznańskiego Towarzystwa „Iskra”, skupiającego polską młodzież.
Po ukończeniu gimnazjum w poznańskim dzienniku ludowym „Postęp” poznawał tajniki zawodu drukarza. Po pewnym czasie wyjechał do Inowrocławia, gdzie został zatrudniony w „Dzienniku Kujawskim”. Pracował tam nie tylko jako drukarz, ale również jako dziennikarz i publicysta. Następnie przez kilka kolejnych lat mieszkał w Mikołowie na Śląsku. Podjął tam pracę w Zakładach Wydawniczych Karola Miarki, w których redaktorem i kierownikiem działu wydawniczego był wówczas wspomniany przeze mnie jego wuj, Jan Kwiatkowski. W międzyczasie Henryk Wieczorkiewicz ukończył Instytut Handlowy w Katowicach.
W lutym 1913 r. Jan Kwiatkowski kupił (od Towarzystwa Wydawniczego „Gazeta Gdańska”) „Gazetę Gdańską” wraz z drukarnią przy Vorstädtischer Graben 49 (ul. Podwale Przedmiejskie), po czym wraz z rodziną zamieszkał w Gdańsku. Pracę w „Gazecie Gdańskiej” zaproponował siostrzeńcowi: powierzył mu stanowisko redaktora w dziale gospodarczym i lokalnym.
W taki sposób Henryk Wieczorkiewicz przybył do naszego miasta. W Gdańsku pod koniec I wojny światowej zaangażował się w przygotowania do wybuchu powstania zbrojnego, które miało na celu odzyskanie przez Polskę Pomorza Gdańskiego; był w stałym kontakcie z członkami Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (np. z Wojciechem Korfantym). Organ ten w grudniu 1918 r. został uznany za legalną polską władzę państwową. Za działalność tę Wieczorkiewicz został oskarżony przez Niemców o zdradę stanu.
W latach 1918 – 1920 działał w Narodowym Stronnictwie Robotników i Polskim Stronnictwie Ludowym Pomorza. W 1926 r. objął stanowisko zastępcy dyrektora w należącej do wuja Kwiatkowskiego „Drukarni Gdańskiej”, przeniesionej wówczas na Orunię, do budynku znajdującego się na tyłach kamienicy przy Stadtgebiet 12 (ob. Trakt św. Wojciecha 57). Do tej pory w budynku tym mieściła się, należąca do Eugena Bromberga, wytwórnia i składnica słodu.
Henryk Wieczorkiewicz w tamtym czasie zajmował się również pracą publicystyczną: jego artykuły ukazywały się w różnych polskich czasopismach wychodzących się na terenie WMG, np.: „Gmina Polska”, „Straż Gdańska” i „Polski Świat Pracy”. Był aktywnym działaczem dwóch ważnych polskich organizacji w WMG: Gminy Polskiej i Związku Polaków, które w maju 1937 r. zjednoczyły się, tworząc jedną organizację: Gminę Polską Związku Polaków w WMG. Wieczorkiewicz należał również do Koła Miłośników Sceny, które działało przy Gminie Polskiej. Był też członkiem Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” oraz Towarzystwa Czytelni Ludowych.
W 1929 r. został prezesem Związku Pracowników Kupieckich (od 1934 r. pełnił funkcję wiceprezesa) oraz współorganizatorem i prezesem Polskiego Zrzeszenia Pracy. Ponadto w latach 1934 – 39 kierował filią Towarzystwa b. Powstańców i Wojaków w Oliwie. Należał też do Tajnej Organizacji Wojskowej i Tajnego Okręgu Północnego Związku Strzeleckiego (w którym pełnił funkcję instruktora oświatowego).
Mieszkając w Gdańsku założył rodzinę. Ożenił się z dziesięć lat młodszą od siebie Ireną Morawską, która pochodziła z zamożnej rodziny kupieckiej. Jej rodzice, Paulina i Stanisław Morawscy, wychowali ją w duchu przywiązania do tradycji i kultury polskiej. Zanim wyszła za mąż za Henryka Wieczorkiewicza pracowała jako nauczycielka w polskiej rodzinie ziemiańskiej w Subkowach niedaleko Tczewa. Tam zaangażowała się w pracę społeczną: bezinteresownie uczyła wiejskie dzieci czytać i pisać w języku polskim. W 1925 r. Irena i Henryk pobrali się. Doczekali się dwójki dzieci: córki Danieli Barbary i rok młodszego syna Janusza.
Irena po przybyciu do WMG zaangażowała się w działalność lokalnych polskich organizacji, takich, jak Związek Polaków i Towarzystwo Polek (w którym z czasem powierzono jej kierownictwo koła oliwskiego). W 1935 r. została przewodniczącą oliwskiej filii Koła Pracy Kobiet. W swojej działalności społecznej w WMG Irena Wieczorkiewiczowa skoncentrowała się na pracy z dziećmi i młodzieżą z polskich rodzin.
Władze Wolnego Miasta skutecznie utrudniały Polakom dostęp do edukacji w języku polskim. Niejednokrotnie rodzice dzieci uczęszczających do szkół polskich, bądź polskich klas, które zostały utworzone w szkołach niemieckich, poddawani byli szykanom, zwalniani z zakładów pracy itp. W szkołach publicznych, utrzymywanych przez Senat WMG (zwanych popularnie szkołami senackimi) zatrudniano z reguły nauczycieli wrogo nastawionych do Polaków, ze słabą znajomością języka polskiego. Dlatego polskie organizacje, w tym przede wszystkim Gmina Polska i Macierz Szkolna podjęły szereg inicjatyw związanych z edukacją dzieci i młodzieży z polskich rodzin. Pod patronatem Macierzy Szkolnej zaczęły powstawać polskie placówki oświatowe: szkoły powszechne i średnie (w tym słynne Gimnazjum Polskie w Gdańsku), ochronki, świetlice itp., w których dzieci i młodzież mogła uczyć się języka polskiego, poznawać polską historię i kulturę.
Również Irena Wieczorkiewiczowa włączyła się w działalność Macierzy Szkolnej: została delegatką do spraw ochronek w Gdańsku. Dokładała starań, by jak najwięcej polskich dzieci mogło uczęszczać do polskich szkół i ochronek. Propagowała czytelnictwo, rozprowadzała polskie książki. W świetlicy Związku Polaków w Oliwie prowadziła zajęcia kulturalno – oświatowe, organizowała wieczornice, reżyserowała polskie sztuki teatralne (w tym ostatnią wystawioną przez Polaków w Gdańsku przed wybuchem II wojny, sztukę zatytułowaną „Trzeci maj swatem” Marii Missonowej). Organizowała wycieczki krajoznawcze oraz spotkania gwiazdkowe dla dzieci.Angażowała się również w pomoc charytatywną na rzecz ubogich polskich rodzin.
Irena i Henryk Wieczorkiewiczowie zapłacili wysoką cenę za swą działalność w Wolnym Mieście Gdańsku. Poddawani byli szykanom, które nasiliły się po zwycięstwie NSDAP w wyborach do Volkstagu w 1933 r.
W sierpniu 1939 r. dom przy Straslunder Straße, w którym wówczas mieszkali, został przez Niemców obrzucony kamieniami. Wtedy Irena i Henryk podjęli decyzję o opuszczeniu WMG: przeprowadzili się do Gdyni – Orłowa. Tam zastał ich wybuch II wojny światowej. W połowie września 1939 r. Henryk Wieczorkiewicz został aresztowany. Podobnie, jak wielu innych polskich działaczy z Gdańska, trafił do Victoriaschule przy Holzgasse (ob. ul. Kładki) w Gdańsku; tam w pierwszych dniach wojny Niemcy utworzyli przejściowy obóz dla polskich jeńców cywilnych. Następnie Wieczorkiewicz przebywał w obozie Stutthof, gdzie 22 III 1940 r. zginął w masowej egzekucji, w czasie której rozstrzelano sześćdziesięciu siedmiu polskich patriotów – działaczy polskich organizacji w WMG.
Po wojnie prochy ofiar tej egzekucji zostały ekshumowane; 4 IV 1947 r. złożono je na Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu przy ul. Chrobrego w Gdańsku. W latach osiemdziesiątych, kiedy cmentarz otrzymał nową aranżację według projektu gdańskiego rzeźbiarza, Wiktora Tołkina, ustawiono na jego terenie ponad dwa tysiące betonowych, symbolicznych nagrobków. Symboliczny grób – pomnik Henryka Wieczorkiewicza znajduje się w Alei Wybitnych Polaków. Przeznaczono ją dla najbardziej zasłużonych przedwojennych działaczy, którzy walczyli o polskość Gdańska. W 1993 r. Henryk Wieczorkiewicz został patronem ulicy w dzielnicy Zaspa – Rozstaje.
Irena Wieczorkiewiczowa przeżyła wojnę. Spędziła ją wraz z dziećmi w Gnieźnie. Po wojnie wróciła do Gdańska. Za swą przedwojenną działalność została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a także odznaką „Za zasługi dla Gdańska”. Zmarła 21 XII 1986 r. Została pochowana na cmentarzu w Oliwie. W 1992 r. spoczął tam jej syn, a w 2003 r. córka.
Powyższy artykuł napisałam na podstawie:
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- www.cmentarze-gdanskie.pl
- www.gdansk.ipn.gov.pl
Maria Sadurska
