Miasto Kwidzyn, bo o nim mowa, położone jest na Dolnym Powiślu nad prawym dopływem Nogatu, czyli rzeką Liwą. Stanowi stolicę powiatu kwidzyńskiego – jednego z szesnastu powiatów tworzących województwo pomorskie.
Franciszek Mamuszka usytuowanie Kwidzyna opisywał w następujący sposób: „Rozłożyło się ono malowniczo na skraju wysoczyzny pojeziernej oraz częściowo u jej podnóża na nizinie nadwiślańskiej”.
We wczesnym średniowieczu ziemia kwidzyńska zamieszkana była przez Prusów, którzy wybudowali tu kilka grodów obronnych. Jeden z nich być może znajdował się w miejscu obecnego Kwidzyna. Z punktu widzenia historycznego ziemia ta leżała w obrębie krainy zwanej Pomezanią (ta zaś znajdowała się w obrębie Prus Górnych sięgających od Wisły po Pasłękę). Nazwa ta wywodzi się najpewniej z języka pruskiego, co tłumaczy się jako „kraj pod lasami”. Zamieszkana była przez pruskie plemię Pomezanów. Dziś ta historyczna kraina znajduje się częściowo w obrębie województwa pomorskiego i częściowo warmińsko-mazurskiego. Jak podaje Wikipedia, obecnie używa się również – w odniesieniu do omawianego terenu – terminu Powiśle, które jest „regionem geograficznym obejmującym obszary nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu”.
Ziemia ta została podbita w 1233 r. przez Krzyżaków (jako jeden z pierwszych terenów zajętych w tej części Europy przez zakon) przybyłych tu z Ziemi Chełmińskiej wraz z mistrzem Hermanem Balkiem na czele. Ten zaś – według Mamuszki – założył na „jakimś ostrowie zameczek, który jeszcze tego samego roku kazał przenieść na wysoczyznę”. Maria Giedz pisze o tym, że siedziba krzyżacka zbudowana na wyspie na Wiśle miała charakter bazy wypadowej. Była budowlą drewnianą.
Kolejny zamek określany był mianem „starego zameczku” lub „zamku biskupiego”, ponieważ z czasem stał się siedzibą biskupa pomezańskiego, został wzniesiony już w głębi lądu na terenie obecnego Kwidzyna – prawdopodobnie w miejscu ob. ul. Starozamkowej i być może w miejscu pruskiego grodu.
Ok. 1930 r. Waldemar Heim (inicjator powołania lokalnego Heimatmuzeum Westpreussen, otwartego 4 VI 1926 r. przy ob. ul. Słowiańskiej) prowadził badania archeologiczne w miejscu dawnego zamku biskupiego. Dzięki temu poznany został ogólny zarys budowli, która pierwotnie posiadała dwa skrzydła: południowe i wschodnie ustawione względem siebie pod kątem prostym. Posiadała także dwie wieże oraz stołp. Jej dziedziniec od strony północnej i zachodniej otoczony był murem obronnym. W XVI w. budowla ta została zburzona, a materiały z niej pozyskane zostały użyte do budowy rożnych budowli w mieście. Prawdopodobnie pochodzi z niej portyk południowy kwidzyńskiej katedry.
Istniejący od XI w. gród w czasach pruskich nosił nazwę Quidin (w kronikach także Quidino, Quedzyn). Krzyżacy nazwali go Kwedin lub Kwidin. Stąd pochodzi obecna nazwa miasta.
Po drugiej stronie głębokiego parowu Krzyżacy zbudowali osadę, której miejsce z czasem zajęło Stare Miasto zniszczone doszczętnie w 1945 r. Osada ta w 1233 r. (lub dwa lata później) otrzymała prawo miejskie chełmińskie. Miasto to zostało zniszczone już w 1243 r. w czasie walk prusko-krzyżackich; wkrótce zostało odbudowane przez Krzyżaków. Według Wikipedii „ponowna lokacja miasta miała miejsce w 1336 r. i od tej pory jego nazwa brzmiała Marienwerder (z języka niem. „Werder” – wyspa rzeczna, ostrów, kępa; „Marien” – mariacki, co można tłumaczyć, jako Ostrów Maryjny, Kępa Mariacka). Po łacinie nazwa ta brzmiała „Insula Sanctae Mariae”.
Ok. połowy XIII w. powstała na tych ziemiach diecezja (jedna z czterech obok chełmińskiej, sambijskiej i warmińskiej, utworzonych w państwie krzyżackim). Biskup rezydował w Prabutach, zaś kapituła (inkorporowana do zakonu krzyżackiego) w Kwidzynie. Pierwszym biskupem został dominikanin Ernest.
Po upadku powstania pruskiego (które wybuchło po wkroczeniu na ten teren Krzyżaków) zaczęto prowadzić kolonizację tych ziem, przy czym wśród kolonistów, obok Niemców, było też wielu Polaków. Po stłumieniu przez Krzyżaków powstań pruskich zapanował na tych ziemiach w połowie XIV w. dłuższy okres pokoju, co przyczyniło się do ich rozwoju gospodarczego. Krzyżacy otoczyli miasto murami obronnymi (zachowane do dziś fragmenty), na środku rynku wybudowali ratusz (z którego dziś pozostał jedynie dolny fragment wieży).
Dziś w Kwidzynie na uwagę zasługuje przede wszystkim wzniesiony przez Krzyżaków (początek budowy datuje się na 1322 r.), a zachowany do dziś, „monumentalny zespół architektoniczny złożony z dwóch budynków, mianowicie zamku kapituły pomezańskiej i katedry” wznoszący się nad rzeką Liwą. Katedra (ob. konkatedra pw. Jana Ewangelisty) przetrwała do naszych czasów bez większych zmian, zaś z zamku zachowały się dwa skrzydła (pozostałe dwa rozebrali Prusacy pod koniec XVIII w.). Początkowo zamek ów był budowlą czteroskrzydłową wzniesioną na planie kwadratu, z wieżami w narożach, dwukondygnacyjnym krużgankiem na dziedzińcu oraz wjazdem od strony północnej. Pierwotnie zamek stanowił samodzielne założenie. Dopiero później został połączony z katedrą.
Najwyższa wieża południowo-wschodnia została z czasem przekształcona w dzwonnicę. Przedzamcze położone na północ względem kompleksu zamkowo-katedralnego, oddzielone było od niego szeroką fosą. Obie części zamku łączył most na murowanych podporach.
Poszczególne elementy zespołu architektonicznego Kwidzyna: zamek biskupi i kapituły, katedra oraz miasto posiadały własne umocnienia, a połączone murami – tworzyły system obronny wkomponowany w warunki naturalne terenu.
Charakterystycznym elementem kwidzyńskiego zamku jest kryty ganek spoczywający na pięciu monumentalnych arkadach (wysokości kilkunastu metrów), wybiegający ponad pięćdziesiąt metrów na nizinę nadwiślańską, od zachodniego skrzydła do wieży obronnej (pełniącej także funkcję latryny), czyli gdanisko. Jest to podobno najdłuższy na świecie ganek występujący w tego typu budowlach obronnych. Z kolei od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema arkadami z zamkiem, nazywana „małym gdaniskiem”.
W katedrze można zobaczyć wyposażenie pochodzące z okresu XIV–XVIII w., np. tron biskupi z 1510 r. W 2007 r. w kryptach tej świątyni odkryto szczątki pochowanych tu mistrzów krzyżackich: Wernera von Orselna, Ludolfa Königa von Watzau oraz Heinricha von Plauena. Zachowała się także cela (urządzona w jednej z kaplic), w której ostatni rok życia spędziła bł. Dorota z Mątew.
13 III 1440 r. odbył się w Kwidzynie zjazd przedstawicieli Związku Pruskiego, w czasie którego podpisano akt konfederacji. Na początku wojny trzynastoletniej władze Kwidzyna uznały zwierzchnictwo polskiego króla, Kazimierza Jagiellończyka, jednak po kilku miesiącach wypowiedziały mu posłuszeństwo.
Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 r. ziemia kwidzyńska znalazła się poza granicami Rzeczypospolitej jako jej lenno. Po złożeniu hołdu Zygmuntowi I Staremu przez jego siostrzeńca, Albrechta Hohenzollerna w 1525 r. w Krakowie (zwanego popularnie Hołdem Pruskim) oraz po podpisaniu przez obie strony traktatu, ziemia ta weszła w skład Prus Książęcych, wasalnych względem Rzeczypospolitej. Państwo to powstało z ziem należących dotąd do zakonu krzyżackiego, z chwilą jego sekularyzacji. Albrecht został pierwszym świeckim księciem. Prusy Książęce pozostały zależne od Polski do 1657 r., do momentu podpisania przez króla Jana Kazimierza traktatów w Welawie i Bydgoszczy. Z tą chwilą stały się zależne od Brandenburgii.
W 1551 r. urzędnicy Albrechta Hochenzollerna przejęli zamek w Kwidzynie, który od tej pory zaczął pełnić funkcję budynku rządowego i świeckiej rezydencji. W 1709 r. gościł tu car Piotr I, zaproszony przez króla pruskiego, Fryderyka I.
Wraz z sekularyzacją państwa zakonnego książę Albrecht, biskup pomezański oraz większość kapituły przeszli na luteranizm. Katedra kwidzyńska została wtedy podzielona na trzy części, by mogli odprawiać w niej osobne nabożeństwa Polacy, Niemcy oraz Czesi (osiedli na tym terenie w XVI w.).
Znaczny wzrost ludności Kwidzyna, jaki miał miejsce w XVI w., przyczynił się do rozbudowy miasta poza obręb murów miejskich. W ten sposób powstały dwa przedmieścia: malborskie i grudziądzkie.
W czasie wojen ze Szwedami Kwidzyn był kilkakrotnie zajmowany przez wojska szwedzkie. W 1656 r. na mocy traktatu w Królewcu Prusy Książęce stały przez krótki czas się lennem Szwecji.
Z chwilą utworzenia 18 I 1701 r. Królestwa Prus, ziemia kwidzyńska stała się ich częścią. W czasie wojny siedmioletniej (1756–1763), kiedy wojska rosyjskie przez pewien czas zajmowały tereny sięgające od Królewca po Berlin, do miasta wkroczyli Rosjanie. W 1765 r. z inicjatywy Fryderyka II Wielkiego w Kwidzynie utworzono komorę celną, gdzie bezprawnie naliczano cła na towary polskie, które spławiano Wisłą do Gdańska.
W 1772 r. z chwilą dokonania pierwszego rozbioru Polski, w Prusach przeprowadzono reformę administracyjną. Utworzona została wtedy Prowincja Prusy Zachodnie, a Kwidzyn stał się siedzibą jej władz. Dopiero w 1815 r. – z chwilą podziału tej prowincji na dwie rejencje: gdańską i kwidzyńską – siedzibę jej władz przeniesiono do Gdańska. Prowincja ta obejmowała północną część Pomorza Wschodniego i Powiśla. Jej powierzchnia liczyła ok. 8 tys. km kw. Z kolei w 1827 r. na mocy kolejnej reformy administracyjnej wspomniana prowincja została zlikwidowana, a obie rejencje włączono do nowej Prowincji Prusy, ze stolicą w Królewcu. W 1878 r. zgodnie z decyzją cesarza Wilhelma I i władz państwowych reaktywowano prowincję Prusy Zachodnie z siedzibą w Gdańsku, z podziałem na rejencję gdańską i kwidzyńską.
W 1772 r. na zamku w Kwidzynie urządzono siedzibę sądu oraz częściowo więzienia. W związku z tym przebudowano wnętrze tej budowli. W 1798 r. rozebrano dwa skrzydła: wschodnie i południowe. Z pozyskanego materiału wzniesiono w latach 1798–1800 osobny budynek (wg proj. arch. Davida Gilly’ego), w którym siedzibę znalazł Wyższy Sąd Ziemski. Dziś gmach ten, zwany także Pałacem Sprawiedliwości, znajduje się przy ul. Braterstwa Narodów 59. Obecnie właścicielem budynku jest Stowarzyszenie Rodzin Katolickich Diecezji Elbląskiej.
W latach 1773–1926 działała w Kwidzynie drukarnia Kanterów, w której drukowano także w języku polskim.
Polityka germanizacyjna nasilająca się w XIX w. w państwie pruskim doprowadziła w 1836 r. do zamknięcia w Kwidzynie polskiej szkoły.
W 1828 r. wybudowano utwardzoną drogę prowadzącą z Kwidzyna do przeprawy na Wiśle i portu rzecznego w Korzeniewie. W 1860 r. w Kwidzynie wybudowano wodociągi i rozpoczęto budowę kanalizacji, a w 1900 r. uruchomiono gazownię. W 1883 r. miasto to połączono linią kolejową z Malborkiem i Grudziądzem, a w 1909 r. – z Prabutami. W 1907 r. z inicjatywy Związku Polaków otwarto w tym mieście prywatne gimnazjum polskie.
Po zakończeniu I wojny światowej środowisko tutejszej Polonii rozpoczęło starania mające doprowadzić do przyłączenia Kwidzyna do Polski. Jednak o przynależności państwowej Powiśla, Warmii i Mazur miał zadecydować plebiscyt. Takie ustalenia zapadły na Konferencji Pokojowej w Wersalu, zakończonej podpisaniem 28 VI 1919 r. Traktatu Wersalskiego.
17 II 1920 r. do Kwidzyna przybyła Komisja Międzysojusznicza dla Spraw Rządu i Administracji (której członkowie mianowani byli przez Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone) w następującym składzie: gen. Angelo Pavia (z Włoch), Henry Beaumont (z Wielkiej Brytanii), hr. Rene de Cherisey (z Francji) oraz Morikazu Ida (z Japonii). Komisja wybrała na swą siedzibę neogotycki gmach (pochodzący z drugiej połowy XIX w., w którym mieściło się Zachodniopruskie Ziemiaństwo Kredytowe; ob. budynek Sądu Rejonowego) przy Flottwellplatz, w latach w latach 1945-90 plac Zwycięstwa, dziś plac Plebiscytowy.
W tamtym czasie w Kwidzynie powołano polski konsulat (dziś w budynku tym mieści się przedszkole). Pierwszym konsulem został hr. Stanisław Sierakowski z Waplewa. Ponadto Polacy utworzyli Warmiński Komitet Plebiscytowy (na mocy dekretu Rady Ministrów z 3 VIII 1919 r.), który od początku musiał zmagać się z nieprzychylnością niemieckich władz. Latem 1919 r. powołano Komitet do Spraw Polskich, na czele którego stanął młody rolnik ze wsi Kamionka, Tadeusz Odrowski (dziś patron jednej z kwidzyńskich ulic). Problemem polskich działaczy był brak wystarczających środków finansowych na przeprowadzanie szeroko zakrojonych akcji agitacyjnych oraz brak porozumienia pomiędzy ludnością polską reprezentującą poszczególne warstwy społeczne. Polacy zamieszkujący ten region byli ponadto zastraszani przez Niemców (np. polscy chłopi przez niemieckich obszarników). Niemieckie władze nie przebierały w środkach i metodach, np. z ich inicjatywy kolportowane były ulotki i rozwieszane afisze, mające zniechęcić miejscową ludność polską do głosowania za przynależnością Powiśla do Polski. Niemcy zresztą powołali ponadpartyjną organizację „Wspólnota Pracy”, której centrala znajdowała się właśnie w Kwidzynie, a która odpowiedzialna była za przeprowadzanie akcji propagandowych poprzedzającej plebiscyt.
Dodatkowo wzmagał się terror wobec ludności polskiej. Dokonywano rewizji polskich mieszkań oraz aresztowań Polaków. Wytaczano im procesy sądowe. Dochodziło także do rozgramiania polskich wieców. Mimo to polskie organizacje i instytucje działające na tym terenie, takie jak Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Towarzystwo Młodzieży, Bank Ludowy, Towarzystwo Czytelni Ludowych – postanowiły się nie poddawać.
Komisja Szkolna przy powiatowej Radzie Ludowej zaczęła organizować kursy języka polskiego. W Kwidzynie powstał Dom Polski zwany Resursą (będący siedzibą polskich instytucji i stowarzyszeń), który uzyskał siedzibę w nieistniejącym dziś budynku przy ul. Słowiańskiej; powstała też ochronka dla polskich dzieci w mieszkaniu prywatnym, a wkrótce szkoła dla stu dwudziestu uczniów. Drukarz Fryderyk Kanter zadeklarował swoje usługi na rzecz Polskiego Komitetu Plebiscytowego i 28 II 1920 r. zaczęła wychodzić „Gazeta dla Powiatów Nadwiślańskich”. Dodatkowo do Kwidzyna przybyli znani przedstawiciele polskiej kultury: poeta Jan Kasprowicz, publicysta Stanisław Kozicki, kompozytor Feliks Nowowiejski (a także jego brat ks. prof. Rudolf Nowowiejski) oraz pisarz Stefan Żeromski, którzy wspierali akcję plebiscytową. Głosowanie odbyło się 11 VII 1920 r. W skład czteroosobowej komisji weszło dwóch Niemców (Kolbe i Lange) i dwóch Polaków (Kowalski i Kuczkowski).
Druzgocącą przewagą głosów mieszkańcy Powiśla opowiedzieli się za pozostaniem w obrębie Prus Wschodnich. Odnotowano jednak szereg nieprawidłowości, których nie uwzględniono w późniejszych protestach i memoriale Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego. Ostateczna decyzja dotycząca wytyczenia granicy pomiędzy RP a Niemcami zapadła 27 VIII 1922 r.
Kwidzyn stał się siedzibą rejencji zachodniopruskiej w Prusach Wschodnich. Pomimo przynależności do Niemiec oraz poddawaniu tutejszej ludności polskiej szykanom, nadal działały tu organizacje i instytucje polonijne.
10 XI 1937 r. po latach starań otwarto przy ob. ul. Konarskiego 12 polskie gimnazjum, którego dyrektorem został dr Władysław Gębik. Gmach gimnazjum wzniesiono w latach 1936-37 wg projektu arch. Fechnera z Olsztyna. Dziś mieści się w nim I Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Gębika. 25 VIII 1939 r. gestapo otoczyło budynek gimnazjum. Uczniowie i nauczyciele zostali aresztowani, a następnie wywiezieni do Tapiau niedaleko Królewca, potem pod granicę litewską. Tam młodzież zwolniono, a kadrę pedagogiczną przewieziono do obozów koncentracyjnych. Wielu nauczycieli nie przetrwało do końca wojny.
Kwidzyn został bardzo mocno zrujnowany w czasie II wojny światowej. Najwięcej zniszczeń dokonała Armia Czerwona, która wkroczyła do Kwidzyna 30 I 1945 r. Rosjanie spalili zabytkową starówkę wraz z ratuszem. Zdewastowali zakłady przemysłowe. Jedynie zamek (w którym od 1936 r. znajdowała się siedziba szkoły Hitlerjugend: HJ – Ostlandführerschule) uniknął większych zniszczeń. Wypalone kamienice zostały następnie rozebrane, a cegłę wykorzystano przy odbudowie Warszawy. Ponowna zabudowa dawnego obszaru Starego Miasta rozpoczęła się dopiero w latach 60. Miasto z czasem uległo rozbudowie. Obecnie Kwidzyn podzielony jest na szesnaście dzielnic.
Po II wojnie światowej uruchomiono na bazie przedwojennych zakładów spożywczych, działające do dziś, Warmińskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Kwidzyn”. Ponadto rozwinął się przemysł budowlany i ceramiczny np. otwarto Zakłady Remontowo-Montażowe „Tor”, Zakłady Terenowego Przemysłu Materiałów Budowlanych, Spółdzielnię Pracy Przemysłu Drzewnego z trzema stolarniami, dwoma tapicerniami i skrzynkarniami. W latach 70. otwarto także Kwidzyńskie Zakłady Celulozowo-Papiernicze.
Obecnie w Kwidzynie również działają liczne zakłady przemysłowe, np. Fabryka Plastików Kwidzyn Sp. z o. o., producent wyrobów drewnianych PPH Tor-Pal, KBR Poland, ośrodek produkcji podzespołów elektronicznych Lacroix Elektroniks, ośrodek przemysłu elektronicznego Plati Polska, International Paper Kwidzyn sp. z o. o., Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Kompap S.A. i in.
W okresie powojennym otwarto w Kwidzynie liczne szkoły oraz rozmaite instytucje o charakterze kulturalno-oświatowym: biblioteki, kina, dom kultury oraz muzeum w zachowanych dwóch skrzydłach zamku. Obecnie działają w mieście Kwidzyńskie Centrum Kultury oraz stowarzyszenie twórcze Scena Lalkowa im. Jana Wilkowskiego.
Od marca do grudnia 1982 r. funkcjonował w Kwidzynie (w Zakładzie Karnym przy ul. Lotniczej 1) obóz dla internowanych działaczy politycznych (drugi co do wielkości na Pomorzu po obozie w Strzebielinku). 14 VIII 1982 r. odbyła się tu najbrutalniejsza akcja pacyfikacji protestu osób internowanych. W 2013 r. przy ul. Lotniczej otwarto lądowisko sanitarne .
Główną atrakcją turystyczną Kwidzyna jest oczywiście kompleks zamkowo-katedralny (znajdujący się na Szlaku Zamków Gotyckich, obejmującym dwanaście zamków Warmii, Mazur i Kaszub). Od 2018 r. posiada status Pomnika Historii. Mieszcząca się w nim placówka muzealna stanowi od stycznia 1973 r. oddział Muzeum Zamkowego w Malborku. Ma on następujące ekspozycje stałe: archeologiczną, przyrodniczą, narzędzi kar i tortur, rzemiosła artystycznego, rzeźb barokowych z terenu Pomorza, sztuki i kultury materialnej Powiśla, Przyrody Polski Północnej. Organizowane są w nim również ekspozycje czasowe. Muzeum zostało oficjalnie otwarte 20 XI 1950 r. Początkowo na wystawie stałej prezentowano eksponaty ocalałe po przedwojennym Heimatmuzeum Westpreussen. Pierwszym kierownikiem Muzeum Zamkowego został Alfons Lemański. Nad porządkowaniem zbiorów czuwał ks. dr Władysław Łęga.
Zamek kwidzyński został uwieczniony na znaczku pocztowym o nominale 3,40 zł, wyemitowanym przez Pocztę Polską w 1971 r. w serii „Zamki polskie”.
W Kwidzynie warto zobaczyć również inne zabytkowe obiekty. Należy do nich chociażby Pałac Fermora przy ob. ul. Katedralnej 5, wybudowany w czasie wojny siedmioletniej (w latach 1759–1762) dla gubernatora rosyjskiego Wilhelma Fermora, w którym później mieściła się siedziba władz rejencji.
Godne uwagi są również:
- dawny szpital św. Jerzego z XVIII w. (przebudowany w 1859-60),
- dawny budynek Wyższego Sądu Ziemskiego przy ul. Braterstwa Narodów 59,
- domy klasycystyczne wybudowane ok. 1800 r.,
- spichlerz szachulcowy z początku XIX w.,
- budynek dawnej synagogi (z 1830-32),
- klasycystyczny gmach dawnego Gimnazjum Królewskiego, wybudowany w latach 1835–1838 (dziś Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. Stanisława Staszica, ul. Słowiańska 17),
- kościół św. Trójcy przy ul. Piłsudskiego 47 (wzniesiony wg projektu Karla Friedricha Schinkla w latach 1846–1858),
- budynek Sądu Rejonowego (o którym wspominałam wcześniej),
- zespół zabudowy dawnej Królewskiej Stadniny Koni z lat 1907–1910 (przy ob. ul. Miłosnej),
- budynek Urzędu Miasta z lat 1918–1925 przy ul. Warszawskiej 19
- neogotycki zespół koszar (1877-79). W tym ostatnim mieściła się niegdyś siedziba sztabu i szkoły podoficerskiej, a także stacjonowały w nim kompanie zmechanizowane i piesze
Źródła:
- Franciszek Mamuszka „Gdańsk i Ziemia Gdańska”
- Maria Giedz „Pomorze mniej znane”
- kwidzynopedia.pl
- zamek.kwidzyn.pl.
- „Encyklopedia Gdańska”
- Wikipedia
