Bolesław Prus – wielki pisarz i nauczyciel narodu cz. 2
Bolesław Prus (właśc. Aleksander Głowacki) był jednym z najważniejszych polskich pisarzy pozytywistów, zarazem jednym z najwybitniejszych twórców polskiej literatury. Był również publicystą, popularyzatorem wiedzy, działaczem społecznym i propagatorem turystyki. W swej twórczości prozatorskiej czerpał z tradycji europejskiego realizmu XIX w., zwłaszcza Honoré de Balzaca i Charlesa Dickensa.
Prus jako prozaik rozpoczynał swą drogę od krótkich form epickich, czyli nowel i opowiadań. Ich akcja rozgrywała się w okresie popowstaniowym na ziemiach byłego Królestwa Kongresowego. Był to okres głębokich przemian społecznych oraz silnego rozwoju gospodarczego na tym terenie. Rodził się kapitalizm. Powstawały nowe zakłady przemysłowe. Po reformie uwłaszczeniowej ogłoszonej przez cara w marcu 1864 r. nastąpił masowy napływ mieszkańców wsi do miast. Jak zauważył prof. Nowak „to tworzyło potężny impuls pozwalający na znalezienie rąk do pracy w fabrykach, w zakładach rzemieślniczych i doprowadzi do szybkiej urbanizacji zachodniego przyczółka Imperium Rosyjskiego”.
Brak taniej siły roboczej w folwarkach, a także konfiskata części majątków szlacheckich przez władze carskie za udział w powstaniu, doprowadziły do zubożenia stanu szlacheckiego; zaostrzyły też konflikty pomiędzy dworem a wsią.
Prus chciał przede wszystkim uwrażliwić czytelnika na niesprawiedliwość społeczną. Chętnie opisywał losy ludzi żyjących w skrajnej nędzy, skrzywdzonych, wyzyskiwanych, nieszczęśliwych, zmuszonych do opuszczenia swej ojcowizny w poszukiwaniu lepszego życia. Przedstawicielom niższych warstw społecznych: chłopom, robotnikom, służbie nadawał pozytywne cechy charakteru. Przeciwstawiał im postaci niegodne naśladowania: ludzi pozbawionych skrupułów, okrutnych wobec swych podwładnych, często też próżnych i zepsutych moralnie, a także utracjuszy. Byli to zwykle przedstawiciele wyższych warstw społecznych, posiadacze ziemscy, właściciele fabryk itp.
Problemy ówczesnej wsi pisarz podjął również w jednej ze swych pierwszych powieści, którą zatytułował „Placówka” (wydanie książkowe ukazało się w 1886 r.). Położył tu jednak nacisk na kwestię przywiązania chłopów do „ziemi i ojcowizny, upartej walki o zachowanie stanu posiadania w niesprzyjających warunkach ekonomicznych i politycznych w zaborze rosyjskim” (J. Termer). Książka ta po II wojnie światowej doczekała się ekranizacji pod tym samym tytułem (w reżyserii Zygmunta Skonecznego).
Zdaniem Janusza Termera „szczytowym osiągnięciem Prusa są jego wielkie powieści, do których przede wszystkim należy >arcydzieło literatury polskiej< czyli >Lalka< będąca panoramą życia warszawskiego w latach 1878 – 1879 na tle perspektywy dziejowej sięgającej czasów napoleońskich”. Termer nazywa ją „najbardziej europejską powieścią polską”.
Jej akcja toczy się równolegle na dwóch głównych planach. Plan pierwszy zawiera opis wydarzeń rozgrywających się współcześnie, osnutych wokół wątku nieszczęśliwej i niespełnionej miłości Stanisława Wokulskiego (warszawskiego kupca szlacheckiego pochodzenia, byłego powstańca styczniowego) do warszawianki, zubożałej arystokratki Izabeli Łęckiej.
Plan drugi tworzy wpisany w tekst utworu „Pamiętnik starego subiekta”, którego autorem jest Ignacy Rzecki – przyjaciel i towarzysz „młodzieńczych poczynań niepodległościowych głównego bohatera”, czyli Stanisława Wokulskiego. „Pamiętnik” przywołuje wydarzenia z tzw. przedakcji; przybliża przeszłość obu tych bohaterów. Stanowi też swego rodzaju komentarz do powieści i jej głównego wątku. W taki o to sposób Prus zastosował „nowatorski chwyt literacki, ukazujący z innego punktu widzenia te same wydarzenia i ludzi, który łamie obowiązujące kanony powieści z akcją chronologicznie uporządkowaną i wszechwiedzącym narratorem, a także wprowadza formy narracji otwartej” (J. Termer).
„Lalka” to opowieść o dziewiętnastowiecznej Warszawie i jej mieszkańcach – przedstawicielach różnych środowisk i warstw społecznych. Jak zauważył Janusz Termer każdą z postaci pisarz przedstawił „w sposób zróżnicowany i pogłębiony, jako indywidualność”. Zadbał o to, by każda z nich – „zgodnie z duchem realizmu” posługiwała się „językiem potocznym i codziennym, właściwym dla swego charakteru, poziomu wykształcenia i pochodzenia społecznego; aby mowa bohaterów oddawała ich stan psychiczno – emocjonalny”. Zdaniem Termera tak wielka „pasja socjologiczna w odtwarzaniu życia rożnych środowisk, połączona z wielkim emocjonalnym zaangażowaniem pisarza” jest zjawiskiem nowym w historii polskiej literatury.
Z kolei prof. Andrzej Nowak zwrócił uwagę na to, że Prus w „Lalce” przedstawił „Warszawę, jakby tam nie było wcale Rosjan. Jakby to miasto, w którym było kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy rosyjskich wtedy, policjantów rosyjskich na każdym rogu, jakby to miasto było po prostu polskim miastem, w którym mieszkają też Żydzi, ale nie ma żadnej tu sprawy okupacji, zabranej niepodległości”.
Warto dodać, że „Lalka” jest utworem niejednolitym pod względem formalnym. Łączy elementy różnych gatunków literackich: satyry, ironii, humoreski, powieści historycznej, a nawet science fiction.
Wymowa powieści jest pesymistyczna. Prus ukazywał w niej liczne anachronizmy i zaszłości obecne wciąż w polskim społeczeństwie, które czyniły to społeczeństwo skostniałym i zamkniętym na wszelkie nowe trendy. Wskazywał na „bezradność programu pozytywistycznej inteligencji polskiej, bezsiłę jednostek twórczych i myślących, spętanych niewolą polityczną i przytłoczonych egoizmem i bezczynnością klas arystokracji, nowej inteligencji i przedstawicieli tradycyjnie słabo w Polsce rozwiniętej klasy mieszczańskiej” (J. Termer).
Ówczesna krytyka zaskoczona nowatorstwem „Lalki” przyjęła ją bez entuzjazmu. Dopiero młodsze pokolenie krytyków (np. Stanisław Brzozowski, Ludwik Krzywicki) uznało ją za dzieło wybitne. Zdaniem współczesnych badaczy „Lalka” to „utwór kluczowy w wytyczaniu dróg rozwojowych i form polskiej jednego z głównych nurtów literatury polskiej – realizmu oraz podkreślają jej wpływ na twórczość” takich pisarzy jak Władysław Reymont, Maria Dąbrowska, czy Stefan Żeromski.
Powieść ta została przełożona na kilkanaście języków. Doczekała się licznych adaptacji teatralnych (np. Zygmunta Leśniodorskiego z 1952 r., Adama Hanuszkiewicza pt. „Pan Wokulski” z 1966 r. i „Panna Izabela” z 1992 r.), ekranizacji filmowej z 1968 r. (w reżyserii Wojciecha Hasa) oraz wersji telewizyjnej z 1978 r. (w reżyserii Ryszarda Bera).
Warto omówić krótko jeszcze dwie powieści Bolesława Prusa, mianowicie: „Emancypantki” i „Faraona”.
W pierwszej z nich – jak sugeruje jej tytuł – pisarz podjął jeden z czołowych problemów swojej epoki, czyli problem emancypacji kobiet, „będący za razem pretekstem do krytycznego nakreślenia stosunków społecznych w Warszawie”. Jedną z głównych bohaterek pierwszego tomu tej powieści jest pani Latter, właścicielka warszawskiej pensji dla dziewcząt, która nie mogąc sprostać bezwzględnym prawom rynku, zmuszona jest zrezygnować z prowadzenia pensji. Zakład przejmuje wyrachowana, acz zaradna panna Malinowska.
Bohaterką dalszych tomów jest wychowanka wspomnianej pensji, Madzia Brzeska. Ta uczuciowa i nieco naiwna młoda dziewczyna nie potrafi odnaleźć się w otaczającej ją brutalnej rzeczywistości pełnej obłudy i materializmu. Ucieka przed przerastającymi ją problemami: odrzuca propozycję małżeństwa z arystokratą Stefanem Solskim i wstępuje do klasztoru.
Janina Kulczycka – Saloni – znawczyni literatury pozytywistycznej, zwłaszcza twórczości Bolesława Prusa – dostrzegła podobieństwa pomiędzy omawianą powieścią a „Lalką” (powtarzające się w obu utworach motywy, typy bohaterów). Zdaniem uczonej „nowym, ale zubożonym wcieleniem Wokulskiego jest Solski, bogaty arystokrata, człowiek ogromnej energii, spragniony czynu, daremnie poszukujący pola działania”.
Z kolei Janusz Termer zwrócił uwagę na postać prof. Dębickiego, który „reprezentuje poglądy będące w opozycji wobec wcześniejszych założeń myśli pozytywistycznej, wyrażające poszukiwania innych założeń światopoglądowych”.
„Emancypantki” przyjęto „jako dowód nawrócenia się dawnego pozytywisty, a w kręgach lewicowej inteligencji uważano ją za regres myślowy i artystyczny” (J. Termer).
Powieść ta doczekała się kilku przekładów na języki obce, dwóch adaptacji teatralnych (Jarosława Iwaszkiewicza i Jerzego M. Rytarda „Pensja pani Latter” z 1953 r. i Adama Hanuszkiewicza „Pani Latter” z 1968 r.) i jednej filmowej w reżyserii Stanisława Różewicza „Pensja pani Latter” z 1983 r.
Powieść historyczna pt. „Faraon”, której wydanie książkowe ukazało się w 1897 r. uznawana jest za arcydzieło polskiej literatury przełomu XIX i XX w. Jej akcja rozgrywa się w starożytnym Egipcie w XI w. p. n. e. w czasach panowania Ramzesa XIII. Książka ta była wysoko oceniana przez profesjonalnych egiptologów, gdyż realia historyczne zostały w niej oddane z niezwykłą precyzją i znajomością rzeczy.
„Faraona” jednakowoż nie należy postrzegać wyłącznie jako opowieść o czasach minionych. Wymowa dzieła jest złożona. Jak słusznie zauważył Janusz Termer „Faraon” to utwór o „mechanizmach rządzących dziejami wielkich organizmów społecznych”. Prus zgodnie z wyznawanym przez siebie pozytywistycznym światopoglądem rozwinął w niej „teorię państwa – organizmu, w którym wszystkie siły powinny być podporządkowane dobru wspólnemu, i spełniać funkcje analogiczne do funkcji w żywym organizmie”. Akcja powieści rozgrywa się w okresie, kiedy Egipt utracił tę „równowagę zdrowego organizmu biologicznego”. Władzę w kraju przejęli kapłani. Państwo zaczęło pogrążać się w kryzysie, zaczęło tracić swą potęgę. Młody faraon Ramzes XIII – w imię wyższych wartości – postanowił podjąć walkę z kapłanami, aby odsunąć ich od władzy. Powieść ta została przełożona na niemal dwadzieścia języków. W 1966 r. na jej podstawie powstał film w reżyserii Jerzego Kawalerowicza.
Bolesław Prus jest patronem ulic i szkół w różnych polskich miastach (np. XXXV LO i SP nr 351 w Warszawie, Zespołu Szkół w Pułtusku). Imię pisarza nosi też Główna Księgarnia Naukowa w Warszawie, której siedziba mieści się w dawnej kamienicy Józefa Grodzickiego przy ul. Krakowskie Przedmieście 7. Pod tym adresem Bolesław Prus w „Lalce” umieścił sklep galanteryjny Stanisława Wokulskiego, a na drugim piętrze – mieszkanie Ignacego Rzeckiego.
W bramie tej kamienicy można zobaczyć tablicę upamiętniającą starego subiekta. Jest to powojenna rekonstrukcja tablicy odsłoniętej tu w 1937 r., zniszczonej w czasie II wojny światowej. W bramie tej znajduje się ponadto stała ekspozycja poświęconą „Lalce”: np. plan XIX – wiecznej Warszawy z zaznaczoną trasą ścieżki literackiej tej powieści.
Drugą tablicę pamiątkową, tym razem poświęconą Stanisławowi Wokulskiemu wmurowano w fasadę kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 4, w której znajdowało się mieszkanie tegoż bohatera „Lalki”.
Przy tej samej ulicy (niedaleko jej skrzyżowania z ul. Karową) w 1977 r. odsłonięto pomnik Bolesława Prusa (wykonany wg projektu Anny Kamieńskiej – Łapińskiej). Miejsce to wybrano nieprzypadkowo. Tu przed wojną wznosiła się kamienica, w której mieściła się redakcja oraz drukarnia „Kuriera Warszawskiego”. Wizerunek pisarza znajdował się na monecie o nominale 10 zł będącej w obiegu w latach 70. i 80. XX w., a także na monetach kolekcjonerskich z 2012 r. (złotej o nominale 200 zł, srebrnej o nominale 10 zł oraz towarzyszącej im monety okolicznościowej o nominale 2 zł).
Wspomnienie o Bolesławie Prusie napisałam korzystając z:
- „Leksykonu prozaików” Janusza Termera
- audycji emitowanej 7 II 2022 r. w I PR w cyklu „Historia żywa” pt. „Pozytywizm warszawski. Kiedy naród >przestał walczyć i spiskować, a zaczął myśleć<”, w czasie której dzieje Polski i narodu polskiego przybliżał prof. Andrzej Nowak
- www.encyklopedia.pwn.pl
- www.audiovis.nac.gov.pl
- www.bliskopolski.pl
- www.bazhum.muzhp.pl Henryk Markiewicz „Spór o przełom pozytywistyczny” 1990 r.
- www.ahe.lodz.pl „Pozytywizm jako poszerzanie horyzontów – między teorią a rozwojem społecznej świadomości”.
