Chciałabym przedstawić sylwetkę Floriana Ceynowy, lekarza, znawcy Kaszubszczyzny, często określanego mianem „budziciela ludu kaszubskiego”, słowianofila, badacza języka kaszubskiego oraz dziejów i kultury ludu kaszubskiego.
Według różnych źródeł urodził się 4 lub 5 V 1817 r. we wsi Sławoszyno k. Krokowej w powiecie puckim, zmarł 26.03.1881r. w Bukowcu k. Świecia (pochowany w Przysiersku) .
Był ósmym z dziewięciorga dzieci w zamożnej rodzinie chłopskiej. Z jego rodzeństwa nie wszyscy dożyli wieku dorosłego.
Jego ojciec, Wojciech (1771–1847) był piśmiennym i świadomym swej polskości rolnikiem (wersja, iż był kowalem, jest obecnie zarzucona), a matka Magdalena z domu Pienczen lub Pienczyn (1785–1850) – gospodynią domową.
Florian kształcił się w szkole powszechnej w Sławoszynie (której budynek nadal służy jako szkoła, a na jej murze znajduje się tablica pamiątkowa upamiętniająca „Budziciela Kaszubów”), od 14 roku życia w Królewskim Gimnazjum Katolickim w Chojnicach, gdzie uczestniczył w spotkaniach tajnego koła filomatów „Polonia”. Tu uległ fascynacji twórczością Mickiewicza, zwłaszcza utworem pt.”Konrad Wallenrod”. Na początku sierpnia 1841 r. zdał dwudniowe egzaminy końcowe, a 21 sierpnia otrzymał świadectwo dojrzałości.
1841-43 odbył studia medyczne na Uniwersytecie Wrocławskim (przy czym najpierw zapisał się na wydział filozoficzny), gdzie uczestniczył także w wykładach z logiki, psychologii i filologii słowiańskiej głoszonych przez Czecha Frantiska Ladislava Celakovsky’ego (poetę i uczonego). Uczestniczył w spotkaniach Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego, którego prezesem był czeski fizjolog, Jan Purkyne. Tam zetknął się z przedstawicielami różnych nacji: polskiej, czeskiej, słowackiej, łużyckiej. Zainteresowały go głoszone idee słowianofilstwa i demokratyzmu, co wywarło wpływ na późniejszą jego twórczość i działalność. 17.VI.1843r. wygłosił na spotkaniu Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego swój pierwszy referat pt. ” O stanie teraźniejszym germanizacji Kaszub”. Był on pierwszą publikacją Ceynowy, a podpisał ją „Kaszuba”. Tekst opublikowały lipskie „Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft” za rok 1843, z którymi współpracę jeszcze później kontynuował. Artykuł doczekał się szybko dwóch przedruków.
Napisał w tamtym czasie kilka innych drobnych utworów w języku kaszubskim-na temat obyczajów kaszubskich, które również przedrukowywano w prasie i wykorzystywano w publikacjach naukowych.Jeden z nich ukazał się w polsko-rosyjskim czasopiśmie warszawskim „Jutrzenka. Przegląd słowiański – Дънница. Словянское oбозрънiе”
We Wrocławiu studiował prawie dwa lata. Były to najważniejsze lata jego intelektualnej edukacji. Otrzymywał stypendium poznańskiego Towarzystwa Naukowej Pomocy, acz miewał problemy finansowe. Przynajmniej dwukrotnie zmieniał też w mieście stancje.
1843-46 r. kontynuował studia na Uniwersytecie w Królewcu. Tu zaliczył służbę wojskową, do której zgłosił się ochotniczo i którą odbył jako chirurg w latach 1843–44, oraz 5 semestrów medycyny. Prawdopodobnie otrzymywał stypendium wojskowe, na pewno zaś zdobył konkretną wiedzę z dziedziny wojskowości.
Zaangażował się w Królewcu w działalność konspiracyjną, utrzymywał też kontakty z tzw. Wielką Emigracją (polską w krajach Europy Zachodniej), był stronnikiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Ukarany został za tę działalność zakazem opuszczania miasta. Złamał go biorąc udział w 1846 r. w akcji powstańczej organizowanej przez Ludwika Mierosławskiego, jako przywódca w czasie ataku na garnizon pruski w Starogardzie Gdańskim. Został dowódcą ok. stuosobowego oddziału powstańczego. Atak, przewidziany w nocy z 21 na 22 II 1846 r., jednak nie nastąpił, gdyż siły pruskie zostały uprzedzone i zawczasu zorganizowały obronę. Florian Ceynowa został aresztowany i osadzony w więzieniu w berlińskim Moabicie (najpierw w więzieniach w Starogardzie i Grudziądzu ). Wydarzenia związane z akcją powstańczą zostały upamiętnione tablica pamiątkową we wsi Klonówka w powiecie Starogardzkim.
2 VIII 1847 r. rozpoczął się proces niedoszłych powstańców. Floriana Ceynowę zaliczono do głównych przywódców insurekcji i 17 XI 1847 r., wraz z 7 innymi osobami, skazano na karę śmierci przez ścięcie toporem. Szybko jednak, bo 6 III 1848 r., karę tę zamieniono na dożywocie, a 20 III więźniów objęła amnestia.
W więzieniu rozwijał twórczość literacką. Starał się rozwijać swe etnograficzne zainteresowania – między innymi zaczął pisać dialog kaszubski pt. „Krotochwilno rozmòwa Pòlocha z Kaszebą” – pierwszy utwór literacki w tym języku, który potem też opublikował. Zawierał różne informacje na temat kultury Kaszub, anegdoty, podania kaszubskie itp.
W więzieniu nawiązał korespondencję ze szczecińskim Towarzystwem Historii i Starożytności Pomorskich. Przesyłał mu informacje o Kaszubach i ich języku. Otrzymał tytuł członka korespondenta tej instytucji, której potem zadedykował swą rozprawę doktorską. Zainspirowało go to do kilku tłumaczeń, pracy nad słownikiem kaszubsko-niemieckim i gromadzenia informacji etnograficznych, które również potem opublikował.
Wrócił na Kaszuby, jednakże wkrótce wyjechał do Wielkopolski celem wsparcia tamtejszych powstańców. Z braku zgody ze strony władz na pobyt tam, wyjechał do Królewca, celem być może zdawania zaległych egzaminów. Następnie wrócił w swoje rodzinne strony i zamieszkał u swojej siostry w okolicy Pucka.
W 1850-51 pracował jako lekarz w pruskim regimencie artylerii w Gdańsku, mieszkał wówczas w kamienicy przy ul. Św. Ducha.
W grudniu 1851r. obronił w Berlinie pracę doktorską pt.„O przesądach mieszkańców Ziemi Puckiej w sprawach medycznych”.
7 III 1850 r. w tygodniku „Szkoła Narodowa”, wydawanym w Chełmnie, opublikował sławny swój artykuł „Kaszebji do Pólochov”, podpisawszy go pseudonimem „Wójkasin”, czyli „syn Wojciecha”. Wystąpił jako przedstawiciel narodu kaszubskiego. W następnym numerze ogłosił zaś swe luźne rozważania „Wó narodowosce a wó mówie”. Spotkały się one z krytyką ,zwłaszcza nazwanie Kaszubów narodem, a mowy kaszubskiej – językiem. Nie zniechęciło go to do dalszej pracy twórczej. Wkrótce napisał i wydrukował dalsze utwory „Xążeczka dlo Kaszebov”, „Kile słov wó Kaszebach e jich zemi”, wspomniana „Rozmova Pólocha s Kaszebą” (lekko przeredagowana) i „Trze rosprave”. Dwie pierwsze podpisał „Wójkasen”, trzecią przypisał nieistniejącemu „księdzu Szmukowi z Pucka”, na ostatniej umieścił swe drugie imię „Stanjisław”. Rok później ogłosił kilka szkiców etnograficznych, przedrukowano też jego teksty z „Jutrzenki”.
Najprawdopodobniej Florian Ceynowa sam rozprowadzał, rozdawał i rozsyłał swe publikacje, które później również wznawiał, na nowo redagował i reklamował. Zachowały się one w księgozbiorach i spuściznach w kraju, w Rosji, Niemczech i Czechach. Podobno są także (lub były) w British Museum w Londynie. Twórczość ta zainteresowała naukowców z Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu, z którymi w sierpniu 1850 r. nawiązał kontakt i rozpoczął korespondencję, mieszkając jeszcze w Gdańsku.
Ceynowa został uznany przez naukowców z Petersburga za znawcę kaszubskiej mowy i mimo że amator, stał się wkrótce znaczącą postacią słowiańskiego (i nie tylko) świata naukowego.
W lipcu 1952r. skorzystał z propozycji arystokraty Franciszka Czapskiego objęcia posady lekarza w jego dobrach. Osiadł wtedy we wsi Bukowiec koło Świecia. W kilka lat później został oskarżony o śmierć córki Franciszka Czapskiego, Zofii, za co w wyniku procesu sądowego prawdopodobnie utracił prawo wykonywania swego zawodu. Mimo wyroku sądowego nadal pracował jako lekarz traktując swą pracę jako misję społeczną. Był krytykowany za niedbały styl bycia i nieokrzesanie językowe.
W tamtym czasie kilkakrotnie odbył kilka podróży, chociażby w 1861 r. do Pragi i na Łużyce, w 1862 r. objechał różne kaszubskie miejscowości, a w 1867 r. do Moskwy (uczestniczył w Zjeździe Słowiańskim). Na przełomie 1865/1866 r. zjawił się w Oliwie, podobno bywał też w tych latach w Wejherowie i Kartuzach.
Nie porzucił swej pasji dotyczącej kaszubszczyzny, korespondował z pasjonatami, naukowcami i instytutami, które (praktycznie jako jedyne) interesowały się jego pracami. Sprawy naukowe Ceynowa cenił sobie wielce i od 1853 r. do śmierci był członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich, przeznaczając spore kwoty na stypendia dla biednych uczniów i studentów.
Z nieformalnego związku ze swą gospodynią, Rozalią Tarnowską miał czworo dzieci: syna Wojciecha,córki: Martę, Bronisławę i Magdalenę. Syn i córka Marta zmarli w dzieciństwie, pozostałe córki – w czasie drugiej wojny światowej.
Florian Ceynowa zmarł 26.03.1881 r. na zawał serca w swoim domu w Bukowcu, pochowany na cmentarzu w Przysiersku. Na grobie został umieszczony napis : „Śp. Dr. Florjan Ceynowa / lekarz i literat”.
Zbierał pieśni, podania i przysłowia kaszubskie, pisał rozprawki, korespondował z uczonymi z innych krajów. Publikował w prasie we wszystkich zaborach. Jego prace literackie wydawane były w oficynach różnych miast, w tym Gdańska, też w Chicago.
Większość swoich prac poświęcił ludowi kaszubskiemu, badaniom języka kaszubskiego, dziejów, kultury, obyczajów mieszkańców Kaszub. Tworzył w języku kaszubskim. W 1879 r. wydał w Poznaniu „Zares do grammatikj kaszebsko-slovjnskje move”, w której zawarł charakterystykę dialektu kaszubskiego.
Poglądy słowianofilskie zawarte w jego pracach literackich nie spotkały się z pozytywnym odbiorem czytelników ,gdyż zarzucano mu rusofilizm – również z powodu jego uczestnictwa w 1867 r. w panslawistycznej konferencji w Moskwie. Podobnie negatywny odbiór zyskał jego skrajny rewizjonizm historyczny – krytyka stosunków społecznych w dawnej Rzeczypospolitej, obwinianie szlachty i duchowieństwa za upadek Rzeczypospolitej oraz za doprowadzenie ludu do nędzy i analfabetyzmu przez wspomniane warstwy społeczne. Satyrą na szlachtę i duchowieństwo była wspominana przeze mnie „Rozmowa Kaszebe z Polochą” napisana w czasie pobytu w więzieniu. Autorstwo tej pozycji budziło kontrowersje badaczy literatury, gdyż w dalszej części tytułu zawarta jest informacja, iż napisał ją ksiądz Szmuk z Pucka(o czym wspominałam). Efekty badań dowodzą mistyfikacji Floriana Ceynowy , który jest najbardziej prawdopodobnym autorem tego tekstu.
Krytyka szlachty jest też zawarta we wspominanym przeze mnie artykule p.t „Kaszebji do Polochow” ,który w 1850 r. Florian Ceynowa opublikował w chełmińskiej „Szkole Narodowej”.
Regionalny patriotyzm Floriana Ceynowy spotykał się z krytyką wielu ówczesnych pisarzy polskich, którzy zarzucali mu głoszenie kaszubskiego separatyzmu.
Warto jeszcze nawiązać do rusofilskich zainteresowań Floriana Ceynowy, których przejawem były również tłumaczenia na język kaszubski bajki Aleksandra Puszkina „Wò rébôku é ribce” oraz słowianofilskiego wiersza Fiodora Tiutczewa „Vječnje žéc nąm v rozłąčenju?”, opublikowanego w 1879 r.
Florian Ceynowa wydał też kilka śpiewników, katechizm luterański i porady lekarskie, wznawiał kilkakrotnie niektóre wcześniejsze swe teksty. Założył drukarnię, dzięki której rozpowszechniał swoje teksty, nie dbał o ich przejrzystość i czytelność ,popełniał błędy drukarskie. Zaczął wydawać czasopismo pt. „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé”, którego dwa roczniki ukazały się w 1866 i 1868 r. w Świeciu, a uzupełniono je trzynastym numerem w 1879 r., prawdopodobnie w Poznaniu.Uważane jest za pierwsze kaszubskie czasopismo. Na jego łamach opublikował Ceynowa drugi dialog pt. „Rozmòva Kaszébé s Pòlôchą”, nawiązujący do pierwszego. Ponadto wraz z ostatnim „Skôrbem” wydał w Poznaniu „Zarés do Grammatikj Kaŝébsko-Słovjnskjè Mòvé” z tytułową rozprawą, napisaną po niemiecku jako „Ein Entwurf zur Grammatik der kassubisch-slovinischen Sprache”. Była to ostatnia publikacja Ceynowy i wynik długich (acz głównie wcześniejszych) prac, ceniony przez długie lata.
W ostatnich latach życia Florian Ceynowa zyskał pewną pozycję i nazwisko w świecie uczonym i kulturalnym. W 1875 r. odwiedził go Oskar Kolberg; prawdopodobnie korespondował z nim badacz języka kaszubskiego Stefan Ramułt, a pod sam koniec życia miał okazję ujrzeć go przelotnie Hieronim Derdowski, który przejął po nim kaszubską pałeczkę, choć nie ideę. Po śmierci Ceynowy napisał wiersz „Wojkasyn ze Sławoszena (Dr. Floryan Ceynowa)”, w którym jednak przypisał mu własną filozofię, wyrażającą się w haśle „Nie ma Kaszub bez Poloni, a bez Kaszub Polści.”
Florian Ceynowa jest patronem ulicy w różnych miejscowościach np. w Chojnicach,Bytowie,Bydgoszczy, Pucku oraz w dzielnicy Gdańska, Oliwie.
Jego imieniem nazwano statek – dziesięciotysięcznik B-54 m/s zbudowany w 1957 r.
Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie ogłosiło rok 2011 r. rokiem Floriana Ceynowy.
Od 2005 r. przyznawany jest medal im.Floriana Ceynowy „Budziciel Kaszubów”, za zasługi dla kultury i gospodarki regionu. Wyróżnieni nim zostali miedzy innymi: prof. Brunon Synak, Wojciech Kiedrowski, Akademicki Związek Sportowy Organizacja Sportowa w Gdańsku.
Florian Ceynowa jest patronem szkół w różnych miejscowościach np. Szkoły Podstawowej w Sierakowicach, Szkoły Podstawowej w Przysiersku, I Liceum Ogólnokształcącego w Świeciu, Zespołu Szkół Technicznych w Kartuzach, a także innych instytucji: Muzeum Ziemi Puckiej w Pucku, Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rumi oraz Szpitala Specjalistycznego w Wejherowie.
W setną rocznicę śmierci Floriana Ceynowy (w 1981 r.) została wydana publikacja pt. „Rozmyszlania o Ceynowie” Lecha Bądkowskiego (z wierszami Jana Karnowskiego), zorganizowano sesję popularno-naukową w Świeciu, wycieczkę pt. „Śladami Floriana Ceynowy” oraz odsłonięto tablicę pamiątkową na jego domu w Bukowcu, autorstwa Wawrzyńca Sampa. Na tablicy tej została podana nieprawdziwa informacja o tym, że dom ten został wybudowany przez Floriana Ceynowę.
Wiosną 2012 r. w Dniu Jedności Kaszubów ,z inicjatywy Instytutu Kaszubskiego odsłonięto tablicę pamiątkową w Gdańsku na ścianie kamienicy przy ul. Św. Ducha 48, czyli na budynku siedziby gdańskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko – Pomorskiego w Gdańsku (po zniszczeniach wojennych i zmianie numeracji domów utrudnione było zlokalizowanie kamienicy, w której mieszkał Florian Ceynowa).
W tym samym roku prof. Józef Borzyszkowski wydał obszerną biografię Floriana Ceynowy pt.”Życie i dzieła Floriana Ceynowy (1817-1881)”.
Analiza twórczości Budziciela Kaszubów znajduje się także w publikacji Adeli Kuik-Kalinowskiej i Daniela Kalinowskiego pt. „Od Smętka do Stolema. Wokół literatury Kaszub”(2009).
