„Braterstwo i równość ludzi. Wolność sumienia, tolerancja. Odważne opowiadanie się po stronie prawdy. Sprawiedliwość i dobro ogólne w budowie ustroju społecznego i gospodarczego. (…) Krzewienie życzliwości i pomocy innym”. (Antoni Wasilewski, „Zarys dziejów wileńskiej chorągwi harcerzy. Czarna Trzynastka Wileńska”).
Powyższy cytat to fragment swego rodzaju programu ideowego słynnej przedwojennej wileńskiej drużyny harcerskiej zwanej „Czarną Trzynastką”. Pochodzi on z książki, którą po wojnie wydał jeden z „Trzynastaków”, Antoni Wasilewski.
Nie bez przyczyny przytoczyłam ten fragment jego wspomnień. Dziś chciałabym bowiem przedstawić sylwetkę przywódcy tej legendarnej drużyny harcerskiej, którym był Józef Grzesiak. Można rzec bez żadnej przesady, iż był człowiekiem szlachetnym, niezłomnym, silnego charakteru. Posiadał wiele cnót; starał się przez całe życie służyć dobru i prawdzie. Na pierwszym miejscu stawiał honor i dobro ojczyzny. Swoją postawą oddziaływał na innych. Będąc drużynowym wychował wielu wartościowych ludzi, patriotów, którzy w 1939 r. nie zawahali się ponieść najwyższej ofiary w obronie ojczyzny. A po jej upadku podjęli walkę o odzyskanie niepodległości.
Józef Grzesiak ostatnie lata życia spędził w naszym mieście. Spoczął na gdańskim cmentarzu Srebrzysko.
Przyszły harcmistrz, Józef Andrzej Grzesiak przyszedł na świat 11 XI 1900 r. w Czarnej Wsi, niegdyś przedmieściu Krakowa, dziś w granicach administracyjnych tegoż miasta.
Jak podaje „Encyklopedia Gdańska” był synem Józefa, dróżnika (wg Wikipedii pracownika komunalnego) i Marii z d. Fiszer. Miał brata Stanisława. Wkrótce po urodzeniu się Józefa, rodzina Grzesiaków przeniosła się do Śródmieścia Krakowa, do domu przy ul. Józefa Szujskiego 3.
W mieście tym Józef Grzesiak uczęszczał najpierw do szkoły powszechnej, następnie do przemysłowej szkoły wydziałowej. W dalszej kolejności ukończył roczny kurs buchalterii, dzięki któremu zdobył uprawnienia do pracy inkasenta.
W młodym wieku zaangażował się w ruch harcerski. Wraz z kilkoma kolegami założył niewielki zastęp „Czarnych Wilków”, który jesienią 1913 r. został wcielony do II Krakowskiej Drużyny Skautowej im. gen. Henryka Dąbrowskiego, do plutonu prowadzonego przez Mariana Luzara, późniejszego Naczelnego Kapelana ZHP.
W kolejnym roku, w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja Józef Grzesiak złożył uroczyście harcerskie przyrzeczenie. Miało to miejsce w czasie zbiórki wszystkich drużyn krakowskich pod Kopcem Kościuszki, a odbierał je Zygmunt Wyrobek, pedagog, jeden z twórców krakowskiego harcerstwa.
W czerwcu 1914 r. Grzesiak wziął udział w kursie dla harcerskich instruktorów niższego szczebla w Zarębkach koło Dobczyc (w ob. województwie małopolskim). Tuż przed końcem kursu jego uczestnicy dowiedzieli się o zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga w Sarajewie. Jak wiadomo wydarzenie to stało się impulsem do wybuchu międzynarodowego konfliktu zbrojnego: wkrótce wybuchła I wojna światowa.
Po ogłoszeniu w 1916 r. przez dwóch cesarzy: Wilhelma I i Franciszka I Józefa Aktu 5 listopada (5 XI 1916 r.), który głosił utworzenie niepodległego państwa polskiego, Józef Grzesiak – podobnie jak wielu innych młodych Polaków – postanowił wstąpić do Legionów.
Jak podaje Wikipedia, była to „polska formacja wojskowa wchodząca w skład armii austro – węgierskiej utworzona 27 sierpnia 1914 r. (…) przekształcona w 1916 r. w Polski Korpus Posiłkowy”.
Mimo sprzeciwu rodziców, Grzesiak wziął udział w szkoleniu wojskowym w Zambrowie, po czym został przydzielony do 6. kompanii w batalionie kpt. Leopolda Lisa – Kuli w 1. Pułku Legionów dowodzonym przez płk. Edwarda Rydza – Śmigłego. Po krótkim czasie został jednakże zwolniony przez swoich przełożonych ze służby wojskowej, z powodów zdrowotnych. Po powrocie do Krakowa zaangażował się w tworzenie Pomocniczych Służb Wojskowych.
W 1917 r. dowodzony przez Józefa Grzesiaka zastęp harcerski „Czarnych Wilków” został przekształcony w pluton VI Drużyny Krakowskiej, on zaś mianowany plutonowym.
W następnym roku decyzją komendanta harcerstwa krakowskiego, Jerzego Grodyńskiego pluton ów został przemianowany na 13. Krakowską Drużynę Skautową; Józef Grzesiak został jej drużynowym. Zarządził on w swej drużynie noszenie czarnych chust oraz czapek w kształcie rogatywki z czarnym otokiem zamiast typowych dla skautów, kapeluszy. Drużynę tę nazwał „Czarną Trzynastką”. On zaś przyjął pseudonim „Czarny”. Wkrótce „Czarna Trzynastka” stała się ona jedną z najprężniej działających krakowskich drużyn. Panowała w niej „dyscyplina, zrozumienie obowiązków harcerza i ochotne ich spełnianie” (Leopold Węgorzewicz, komendant krakowskich drużyn harcerskich).
Z końcem października 1918 r. harcerze z „Czarnej Trzynastki” wzięli czynny udział w rozbrajaniu w Krakowie austriackich żołnierzy oraz zajmowaniu siedziby tamtejszego odwachu. To oni na jego murach wywiesili polskie flagi.
Wiosną kolejnego roku – z inicjatywy drużynowego – pluton złożony ze starszych druhów utworzył Harcerski Oddział Lotny Straży Obywatelskiej. W sierpniu i wrześniu 1919 r. „Czarnej Trzynastka” pomagała w transporcie broni i amunicji dla powstańców śląskich, pełniła służbę kurierską.
Z chwilą wybuchu wojny polsko – bolszewickiej Józef Grzesiak utworzył Oddział Szturmowy „Czarnej Trzynastki”, którego dewizą było: „Zwyciężyć, nie zginąć” oraz Oddział Ochotniczy, który liczył dwudziestu czterech harcerzy. On sam znalazł się w jego szeregach. Oddział ten został skierowany do Wileńskiego Batalionu Harcerskiego, z którym połączył się w Łochowie niedaleko Warszawy. Batalion ten wszedł w skład 201. pułku ochotniczego, który z końcem sierpnia 1920 r. brał udział w walkach o Grodno. Józef Grzesiak w tym czasie został ranny. Za swoje zasługi w dowodzeniu został odznaczony Krzyżem Walecznych. W dalszej kolejności uczestniczył w walkach prowadzonych przez Dywizję Litewsko – Białoruską gen. Lucjana Żeligowskiego na terenie Wileńszczyzny, za co ponownie otrzymał to samo odznaczenie.
Po zakończeniu działań wojennych, Józef Grzesiak – w przeciwieństwie do harcerzy z krakowskiej „Czarnej Trzynastki”, którzy wraz z nim walczyli na Wileńszczyźnie – nie powrócił do Krakowa. Postanowił zamieszkać w Wilnie i tu założyć rodzinę. Jego wybranką została pochodząca z Wołynia, Maria Bobrowicz, sanitariuszka z harcerskiego oddziału ochotniczego, którą poślubił w Wilnie 30 VI 1921 r.
Wkrótce pomyślnie ukończył wojskowe kursy przygotowujące do egzaminu dojrzałości. Zdał maturę. W stopniu chorążego służył w paramilitarnym Związku Bezpieczeństwa Kraju; wkrótce awansował do stopnia podporucznika. Jednakże już w 1923 r. zrezygnował ze służby wojskowej. Przez jakiś czas pracował w wileńskiej Kasie Chorych, a następnie w Zarządzie Miasta Wilna. Do momentu wybuchu II wojny światowej pełnił w nim funkcję kierownika Biura Ewidencji Ludności.
Działał czynnie w Związku Harcerstwa Polskiego. W 1923 r. został podharcmistrzem, a rok później wszedł w skład Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego. Został drużynowym 3 Wileńskiej Drużyny Harcerzy im. Zawiszy Czarnego, którą – na wzór tamtej krakowskiej – nazwał „Czarną Trzynastką”.
W 1926 r. Grzesiak został zastępcą komendanta Chorągwi Wileńskiej, w kolejnym roku – komendantem, a następnie – po zmianie systemu stopni instruktorskich – harcmistrzem. Nadal pełnił funkcję drużynowego „Czarnej Trzynastki”.
Wraz ze swą drużyną uczestniczył w licznych międzynarodowych zlotach skautowych np. w Estonii, na Węgrzech, w Holandii. W czasie jednego z nich, zorganizowanego w 1929 r. w Anglii, kierował obozem złożonym z delegacji polskich harcerzy z następujących chorągwi: krakowskiej, poznańskiej, pomorskiej i gdańskiej. W 1933 r. dowodzona przez niego „Czarna Trzynastka” znalazła się w składzie reprezentacyjnego hufca na Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze.
W latach 1929 – 33 Józef Grzesiak był członkiem Naczelnej Rady Harcerskiej, a w latach 1936 – 39 – Głównej Kwatery Harcerzy.
W latach trzydziestych za swą działalność otrzymał następujące odznaczenia: Medal Niepodległości (1937 r.), Srebrny Krzyż Zasługi (1931 r.), Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930 r.).
Również żona jego żona, Maria udzielała się czynnie w harcerstwie. Od 1934 r. pełniła funkcję drużynowej 13. Żeńskiej Wileńskiej Drużyny Harcerek im. bp. W. Bandurskiego. Była też komendantką hufca oraz wchodziła w skład Komendy Chorągwi Wileńskiej ZHP. Tuż po wybuchu II wojny światowej współorganizowała Pogotowie Harcerek Chorągwi Wileńskiej. Następnie działała w Związku Walki Zbrojnej, uczestniczyła w tajnym nauczaniu i pomagała więźniom. Zmarła wskutek choroby 24 III 1942 r. Po jej śmierci Józef Grzesiak poślubił Klementynę z. d. Alskin.
Wróćmy jeszcze do okresu międzywojennego. Jak podaje prof. Grzegorz Nowik, Kierownik Działu Historii i Badań Naukowych Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku „przed I wojną światową i w jej czasie istotą programu harcerskiego było przygotowanie skautów polskich do walki o niepodległość, stąd elementy przysposobienia wojskowego: musztra, służba patrolowa, zwiady, strzelanie (…). Z chwilą odzyskania niepodległości zaczęto szukać czegoś nowego”. Tą metodą – którą wprowadził również Józef Grzesiak – okazał się „puszczański tryb życia”. Polegała ona na tworzeniu obozów harcerskich w głębi lasu. Harcerze mieli tam żyć zgodnie z rytmem przyrody; była to dla nich prawdziwa szkoła przetrwania.
W połowie lat trzydziestych harcerze z „Czarnej Trzynastki” redagowali dodatek harcerski do wileńskiego dziennika „Słowo” oraz czasopismo „Harcmistrz”, którego współredaktorem w latach 1932 – 43 był Józef Grzesiak.
Tuż po wybuchu II wojny światowej – na polecenie władz Wojska Polskiego – Józef Grzesiak utworzył i wyszkolił Wileński Harcerski Batalion Ochotniczy (rozwiązany 17 IX 1939 r. po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren II RP), którego został komendantem.
W Biurze Ewidencji Ludności w Wilnie utworzył tajną komórkę, której pracownicy wydawali fałszywe dokumenty osobom zagrożonym aresztowaniem. Usuwali z kartotek tych osób różne informacje, które mogły stać się powodem aresztowania, a następnie wywózki na Sybir, czy kary śmierci.
Grzesiak wraz z „Czarną Trzynastką” przeszedł do konspiracji, tworząc 18 X 1939 r. Związek Bojowników Niepodległości (ZBN). W 1941 r. po nawiązaniu kontaktu ze Związkiem Walki Zbrojnej, ZBN został przekształcony w Wileńską Chorągiew Szarych Szeregów „Ul Brama”, której Grzesiak został komendantem. Przyjął pseudonim konspiracyjny „Kmita”.
Organizacja ta weszła w skład Armii Krajowej: Józef Grzesiak został komendantem dzielnicy „D” AK garnizonu Wilno. W 1942 r. awansował do stopnia kapitana. Oficjalnie pracował wtedy w Stacji Epidemiologicznej w Wilnie.
W czasie operacji wojskowej „Ostra Brama”, zorganizowanej przez AK w ramach akcji „Burza” , rozpoczętej 7 VII 1944 r. Józef Grzesiak dowodził dwiema kompaniami, nazywanymi nieoficjalnie Batalionem Szarych Szeregów. Operacja ta miała na celu zdobycie Wilna połączonymi siłami wileńskiego i nowogrodzkiego okręgu AK.
Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, Józef Grzesiak był poszukiwany przez NKWD. Został aresztowany 21 III 1945 r. Początkowo przetrzymywany był w więzieniu w Wilnie, po paru tygodniach został przewieziony do moskiewskiego więzienia na Łubiance, po czym wrócił do Wilna. Tu został skazany przez sąd wojskowy na dziesięć lat obozu pracy i pięć lat pozbawienia praw obywatelskich. 25 X 1945 r. zbiorowym transportem został wywieziony do Workuty – 160 km na północ od koła podbiegunowego. Nie wiedział, że w mieście tym przebywa również jego druga żona, Klementyna, aresztowana przez NKWD w 1944 r. i bez wyroku sądowego zesłana do Workuty.
Józef Grzesiak do 21 I 1954 r. pracował tam w kopalniach węgla, na budowach, a także jako palacz i laborant w szpitalach. Po złamaniu nogi przebywał w Domu Inwalidów w Karagandzie w Kazachstanie.
11 XII 1955 r. powrócił do Polski, zamieszkał wraz z żoną w Gdańsku – Oliwie, podjął pracę w Przedsiębiorstwie Państwowym „Desa”. Włączył się w ruch harcerski. Mimo złego stanu zdrowia i wbrew polityce ówczesnych władz polskich „podjął próbę reaktywowania tradycyjnego harcerstwa” (hm. Marek Frąckowiak).
W grudniu 1956 r. Grzesiak uczestniczył w odrodzeniowym Krajowym Zjeździe Działaczy Harcerskich (zwanym też Krajową Naradą Działaczy Harcerskich lub Ogólnopolską Naradą Działaczy Harcerskich) w Łodzi, jaki został zorganizowany w naszym kraju po raz pierwszy po okresie stalinowskim. W czasie tego zjazdu tylko dwóch przedwojennych komendantów ZHP zostało wybranych do Naczelnej Rady Harcerskiej: jej przewodniczącym został Aleksander Kamiński, a Józef Grzesiak – jednym z jej członków. Grzesiak ponadto wszedł w skład Głównej Kwatery ZHP (kierował wydziałem obozów).
W kolejnym roku został pierwszym, po odrodzeniu harcerstwa, komendantem Chorągwi Gdańskiej; odwołano go z tej funkcji w 1958 r. z powodów politycznych.
W tamtym czasie Grzesiak przygotował w formie maszynopisu obszerne opracowanie zatytułowane „Duchem silni”, poświęcone dziejom wileńskiej „Czarnej Trzynastki”.
W 1958 r. uczestniczył w obchodach 40 – lecia utworzenia krakowskiej „Czarnej Trzynastki”; phm. Stanisławowi Turczy wręczył wtedy sztandar szczepu.
W 1959 r. w czasie zjazdu ZHP skrytykował władze związku za upolitycznianie tej organizacji. Wkrótce zrezygnował z członkostwa w Radzie Naczelnej ZHP, a następnie całkiem wycofał się z działalności w ruchu harcerskim. Nadal interesował się harcerstwem, czytał czasopisma wydawane przez ZHP, utrzymywał kontakt z „Trzynastakami”, rozrzuconymi po całym świecie.
Pracował wówczas w gdańskim oddziale Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków. Pełnił tam najpierw funkcję kierownika Działu Administracyjnego, a następnie zastępcy dyrektora ds. ekonomicznych.
W 1972 r. poważnie zapadł na zdrowiu. Jego stan coraz bardziej pogarszał się. Coraz mniej wychodził z domu. Opiekowała się nim troskliwie żona. Pomagała jej harcerka, dr Maria Hrabowska (przyszła profesor Akademii Medycznej w Gdańsku), która prawie codziennie przychodziła do domu Grzesiaków.
Józef Grzesiak zmarł 18 IX 1975 r.
Został pochowany na gdańskim Srebrzysku. W jego pogrzebie uczestniczyli harcerze licznie przybyli z różnych zakątków naszego kraju, w tym również „Trzynastacy”. Władze miasta zakazały gdańskim harcerzom uczestnictwa w ceremonii pogrzebowej w mundurach. Na płycie nagrobnej umieszczono napis: „Całym życiem służył prawdzie dobru pięknu / Kraków Wilno Gdańsk”.
18 września stał się datą symboliczną dla harcerzy z dawnej wileńskiej „Czarnej Trzynastki”, którzy tego dnia co roku odwiedzają grób swego drużynowego. 9 VIII 2006 r. zmarła druga żona Józefa Grzesiaka, Klementyna. Spoczęła obok męża na cmentarzu Srebrzysko .
Na koniec jeszcze słów parę o synu Józefa Grzesiaka i jego pierwszej żony Marii, Józefie Stefanie, zwanym „Ziutkiem”. Urodził się on w Wilnie w 1922 r. Podobnie, jak jego rodzice zaangażował się w ruch harcerski. Zdobył tytuł podharcmistrza. W czasie II wojny światowej działał w Szarych Szeregach, następnie w AK. Po wojnie został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, zesłany następnie do kopalni węgla kamiennego w Knurowie na Śląsku. Po wyjściu z więzienia zamieszkał w Gdańsku. Podjął pracę w charakterze referenta w gdańskiej Akademii Medycznej. Następnie wyjechał do Wrocławia, gdzie pracował w przedsiębiorstwach budowlanych. Tam zmarł 9 X 1998 r.
W 1996 r. hm. Józef Grzesiak został pośmiertnie odznaczony Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”.
W 1991 r. na ścianie Domu Harcerza przy ul. Za Murami w Gdańsku odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową. Kilka lat później podobną tablicę wmurowano w ścianę domu przy ul. Szujskiego 3 w Krakowie, gdzie mieszkał do 1920 r. i gdzie mieściła się harcówka krakowskiej „Czarnej Trzynastki”. W gdańskim kościele św. Katarzyny z inicjatywy harcerek z 13. Żeńskiej Wileńskiej Drużyny Harcerek im. bp. W. Bandurskiego oraz harcerzy z 3. Wileńskiej Drużyny Harcerzy im. Zawiszy Czarnego odsłonięto tablicę poświęconą pierwszej żonie Józefa Grzesiaka, Marii z Bobrowiczów, Grzesiakowej. Harcmistrz Józef Grzesiak został patronem wielu drużyn harcerskich w Polsce.
Wspomnienie o hm. Józefie Grzesiaku, ps. „Czarny” napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- audycji z cyklu Świat Kresów pt. „> Czarna Trzynastka < Wileńska. Harcerze spod znaku Zawiszy Czarnego”, z dn. 18 V 2019 r. w Programie I Polskiego Radia, w dyskusji uczestniczyli prof. Grzegorz Nowik, hm. Marek Frąckowiak.
