W pierwszej części artykułu poświęconego jednemu z Ojców naszej Niepodległości, gen. Józefowi Hallerowi wspomniałam o jego przodkach zasłużonych dla naszego kraju. Przedstawiłam młodość przyszłego generała, okres jego służby w wojsku austriackim, a następnie w Wojsku Polskim w odradzającej się Ojczyźnie. Także udział w walkach na froncie zachodnim, jako dowódcy Błękitnej Armii, a w dalszej kolejności działania na rzecz przyłączenia Pomorza do Polski w 1919 r.
Drugą część tej opowieści zacznę od udziału gen. Hallera w wojnie polsko – bolszewickiej.
Jak podaje Wikipedia, w kwietniu 1920 r. Józefa Hallera mianowano generałem broni. Nominacja ta została zatwierdzona z dniem 1 kwietnia 1920 i 1. lokatą w korpusie generałów; 3 V 1922 gen. Haller został zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i 1. lokatą w korpusie generałów.
29 VI 1920 r. gen. Haller spotkał się z Józefem Piłsudskim w celu omówienia aktualnej sytuacji militarnej. Piłsudski powierzył mu zadanie utworzenia armii ochotniczej; mianował go też Generalnym Inspektorem tej armii. Jak wyjaśnia prof. Andrzej Nowak, była to armia utworzona z osób nie podlegających poborowi wojskowemu, czyli uczniów, studentów, a także ludzi w starszym wieku.
Haller został wtedy także członkiem Rady Obrony Państwa, prezesem Obywatelskiego Komitetu Obrony Narodowej, jak również prezesem Polskiego Czerwonego Krzyża (funkcję tę pełnił do końca lipca 1926 r.). Umożliwiło mu to szybką realizację zadania powierzonego przez Naczelnika Państwa: w krótkim czasie powstała armia ochotnicza. Nie bez znaczenia była też sława bohatera narodowego, jaką cieszył się Józef Haller wśród Polaków, zwłaszcza wśród młodzieży. Warto podkreślić, iż kilkanaście tysięcy ochotników pochodziło ze Śląska i Pomorza.
„We współczesnych relacjach zgodnie podkreślony jest fakt powszechnego zaufania, jakim cieszył się gen. J. Haller wśród żołnierzy. Także W. Witos pisze ,że >Haller przyniósł z sobą, pomiędzy innymi zaletami, entuzjazm, religijną wiarę w zwycięstwo, osobiste męstwo i zdolność porywania żołnierzy” (Cz. Skonka, cytat z „Księgi Pamiątkowej” z 1938 r.).
Kiedy Armia Czerwona znalazła się w odległości 140 km od Warszawy Piłsudski mianował gen. Hallera dowódcą frontu północno – wschodniego. Dzięki jego wysiłkowi walki toczone nad Bugiem w okresie od 29 – ego lipca do 8 – ego sierpnia „umożliwiły opanowanie chaosu wśród cofających się wojsk polskich i zajęcie dogodnych do obrony pozycji nad Wisłą” (Cz. Skonka).
W przeddzień słynnej Bitwy Warszawskiej Haller został dowódcą frontu północnego, który „należał do najbardziej zagrożonych, z uwagi na dążenie Rosjan do opanowania Warszawy”(Cz. Skonka).
Mimo dramatycznej sytuacji militarnej, kiedy oddziały Wojska Polskiego cofały się spod Kijowa w kierunku Warszawy – gen. Haller nie załamał się; „potrafił tę wiarę w zwycięstwo przelać na swoich żołnierzy”. Po zwycięskiej bitwie z bolszewikami, na rynku w Radzyminie odbyła się uroczystość, w czasie której kard. Aleksander Kakowski wręczył gen. Hallerowi medal Joanny d’ Arc, przyznany mu przez papieża, Benedykta XV. Następnie Haller uhonorował swoich żołnierzy i oficerów zasłużonych w Bitwie Warszawskiej, przyznając im ordery Virtuti Militari.
Niezrozumiały, co więcej – oburzający był sprzeciw marszałka Józefa Piłsudskiego wobec przyznania w 1924 r. gen. Hallerowi orderu Virtuti Militari „zarzucając mu tchórzostwo, ucieczkę z pola walki i zdradę stanu [!]” (Cz. Skonka, cytat z publikacji pt. „Kołobrzeg. Średniowieczne miasto nad Bałtykiem” L. Leciejewicz, M. Rębowski).
Po zakończeniu wojny polsko – bolszewickiej Józef Haller został przewodniczącym Najwyższej Komisji Wojskowej Opiniującej przy Naczelnym Wodzu oraz członkiem Ścisłej Rady Wojennej. Przewodniczył Związkowi Hallerczyków utworzonemu w 1920 r. na Górnym Śląsku. Przez sześć lat pełnił również funkcję Generalnego Inspektora Artylerii. Do 6 II 1923 r. był przewodniczącym Związku Harcerstwa Polskiego. W 1921 r. z jego inicjatywy zaczęły powstawać w naszym kraju Koła Młodzieży PCK, na bazie których zrodził się później Ruch Młodzieżowy PCK.
W latach 1922 – 1923 Józef Haller został posłem na Sejm RP z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Pod koniec listopada 1922 r. został przeniesiony w stan nieczynny na czas kadencji sejmowej; na początku października następnego roku złożył mandat poselski.
Z uwagi na sprzyjanie ND–cji oskarżano go o szerzenie antysemityzmu oraz przypisywano współodpowiedzialność za rozruchy antyżydowskie, do których doszło w 1919 r. w Częstochowie, a w których uczestniczyli m. in. żołnierze Błękitnej Armii.
W 1926 r. gen. Haller – podobnie, jak inni członkowie Związku Hallerczyków – potępił przewrót majowy Józefa Piłsudskiego. Próbował organizować jednostki wojskowe Wielkopolski i Pomorza do marszu na Warszawę w celu obrony dotychczasowego rządu oraz prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Nie uzyskał jednak poparcia ze strony wojska i wkrótce podał się do dymisji. Z końcem lipca tegoż roku przeszedł w stan spoczynku.
W dwudziestoleciu międzywojennym mieszkał wraz z żoną i synem Erykiem w majątku Gorzuchowo (w gminie Stolno) k. Chełmna na Pomorzu. Ufundował kościół w pobliskim Sarnowie, do którego przyjeżdżał wraz z rodziną na nabożeństwa. Ponadto z jego inicjatywy zaczęto w tym czasie budowę szosy – nazwanej hallerówką – biegnącej z Chełmży do Grudziądza poprzez Gorzuchowo. W tamtym okresie generał często występował publicznie, wygłaszał przemówienia zachęcając do działania dla dobra Ojczyzny. Uczestniczył manifestacjach patriotycznych. „Brał udział w poświęcaniu i wręczaniu sztandarów oraz odsłanianiu tablic pamiątkowych i pomników, organizowanych przez Hallerczyków.” Odbył też wiele podróży zagranicznych, w tym w 1933 r. udał się do USA z misją udzielenia wsparcia weteranom i inwalidom „Błękitnej Armii”.
Z jego inicjatywy w dniach 16 – 17 II 1936 r. w Morges w Szwajcarii odbyło się spotkanie, w którym udział wzięli m. in. Wincenty Witos, Ignacy Jan Paderewski i gen. Władysław Sikorski. Jego uczestnicy postawili sobie za cel zjednoczenie opozycji antypiłsudczykowskiej oraz przeprowadzenie reform demokratycznych w II RP. Jak również zacieśnienie sojuszu z innymi krajami europejskimi, np. z Francją oraz przeciwdziałanie zagrożeniom ze strony komunizmu. Spotkanie to określane jako Front Morges nie znalazło jednak szerszego poparcia wśród polityków i nie rozwinęło szerszej działalności.
W październiku 1937 r. Józef Haller był współorganizatorem odbywającego się wówczas w Poznaniu Zjazdu Zjednoczeniowego Narodowej Partii Robotniczej i Chrześcijańskiej Demokracji, w czasie którego utworzono Stronnictwo Pracy. Haller został jego prezesem. Wśród uczestników zjazdu byli: Wincenty Witos, Ignacy Jan Paderewski, gen. Władysław Sikorski, Wojciech Korfanty, Marian Kukiel i Stanisław Wojciechowski.
W 1921 r. w uznaniu zasług dla naszej ojczyzny, w szczególności za odzyskanie przez Polskę Pomorza, Józef Haller otrzymał tytuł filistra honoris causa i protektora Korporacji Studenckiej Uniwersytetu Poznańskiego „Baltia”. Tytuł ten przyznano wówczas także m. in. znanemu poecie, prof. Janowi Kasprowiczowi, prof. Edwardowi Taylorowi i ks. dr Józefowi Prądzyńskiemu, duszpasterzowi „Baltii”. Należy dodać, iż Józef Haller był pierwszym i jednocześnie wieloletnim prezesem tegoż Koła Filistrów, a także protektorem i współorganizatorem dorocznego, reprezentacyjnego Balu Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego „Baltia” odbywającego się w Dworze Artusa w Toruniu. Gen. Haller podarował „Baltii” ziemię w Hallerowie, gdzie latem organizowane były obozy dla członków tej korporacji.
Generał wraz ze swym synem Erykiem (członkiem korporacji akademickiej „Corona”) niejednokrotnie uczestniczył w komersach, czyli uroczystych spotkaniach organizowanych przez „Baltię”. W 1939 r. – w przeczuciu zbliżającej się wojny – spotkał się z Prezydentem RP, Ignacym Mościckim. Przedstawił mu wtedy memoriał dotyczący utworzenia „rządu zaufania narodowego”; propozycji tej prezydent niestety nie zaaprobował.
Z końcem sierpnia 1939 r. Haller wyjechał z Gorzuchowa do Warszawy. Udało mu się uniknąć aresztowania przez Niemców – przedostał się poprzez Rumunię i Włochy do Francji. Na początku października 1939 r. dotarł pociągiem do Paryża. Tam oddał się do dyspozycji gen. Władysława Sikorskiego, który został premierem nowego, emigracyjnego rządu RP. Wkrótce Haller wszedł do tego rządu jako minister bez teki.
Niebawem udał się do USA „z misją dobrej woli”. W Ameryce prowadził rozmowy z tamtejszymi politykami, jak również z tamtejszą Polonią w celu uzyskania środków dla tworzących się Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Przedstawicieli amerykańskiej Polonii zachęcał do wstępowania w szeregi powstającego Wojska Polskiego.
Po upadku Francji w 1940 r., poprzez Hiszpanię i Portugalię, przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie objął funkcję Ministra Oświaty w Rządzie RP, który miał teraz siedzibę w Londynie. Haller zorganizował w tym kraju szeroką bazę kształceniową dla przebywających na emigracji Polaków obejmującą wszystkie szczeble edukacji, łącznie z Wydziałem Studiów Wyższych. Organizował kadrę nauczycielską, pomoce naukowe oraz obiekty szkolne. W 1943 r. złożył dymisję ze stanowiska ministra. W 1944 r. opowiedział się zdecydowanie przeciwko współpracy z utworzonym wówczas rządem polskim, narzuconym przez Sowietów.
Po zakończeniu wojny pozostał w Wielkiej Brytanii. W 1949 r. zamieszkał w domu w Londynie, który otrzymał w darze od amerykańskiej Polonii, zwłaszcza weteranów Armii Polskiej. Trzy lata później zmarła jego żona, Aleksandra. Okazjonalnie występował w audycjach emitowanych przez Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa. W 1957 r. Józef Haller podjął starania dotyczące przyjazdu do Polski. Zależało mu bowiem na uczestnictwie w zakończeniu obchodów Roku Maryjnego na Jasnej Górze. Nie uzyskał jednak na to zgody władz PRL.
Generał zmarł 4 VI 1960 r. w Londynie, został pochowany na cmentarzu Gunnersbury. Depesze kondolencyjne nadesłali wtedy m. in. prezydent Francji Charles de Gaulle, papież Pius XII i prymas Polski, Stefan Wyszyński. Trudno w to uwierzyć, iż w ceremonii pogrzebowej Błękitnego Generała nie wziął udziału ani jeden przedstawiciel emigracyjnego Rządu RP w Londynie!
Jak podaje Cz. Skonka dzięki wysiłkom działacza społecznego, harcmistrza Wojciecha Szydłowskiego z Bielska – Białej oraz spokrewnionego z generałem Cezarego Józefa Hallera zamieszkałego na Śląsku, 23 IV 1993 r. prochy gen. Józefa Hallera zostały sprowadzone do Polski, gdzie „z honorami wojskowymi, w asyście najwyższych władz państwowych, w obecności rodziny” spoczęły w sarkofagu w krypcie kościoła garnizonowego św. Agnieszki w Krakowie.
Eryk Haller po śmierci ojca w oparciu o bogaty zbiór pamiątek po nim, w jego londyńskiej rezydencji urządził muzeum. Z wieloma pamiątkami był związany emocjonalnie. Wraz z żoną Izabelą Lesser posegregował je, sporządził ich szczegółowy spis. W 1964 r. wydał „Pamiętniki” swego ojca, zgodnie z jego wolą przeznaczając honorarium autorskie na cele charytatywne. Część pamiątek rodzinnych, a także przedmiotów osobistych, książek itp. przekazał do „Hallerówki” we Władysławowie, gdzie w 2000 r. powstało Centrum Pamięci Generała Józefa Hallera i Błękitnej Armii.
Eryk zmarł w 1984 r. w Australii. W jego uroczystym pogrzebie uczestniczyli przedstawiciele władz polskich i brytyjskich, jak również miejscowa Polonia, kombatanci – zarówno polscy, jak brytyjscy, harcerze, duchowni. Zgodnie z wolą zmarłego jego prochy zostały rozsypane w oceanie.
Obecnie gen. Józef Haller jest patronem ulic, placów, osiedli, szkół, drużyn harcerskich w wielu polskich miastach, jak również parku w Dąbrowie Górniczej. Należy wspomnieć, iż już w okresie międzywojennym generał został patronem ulicy we wsi Lubiewo w powiecie Tuchola; nazwa ta – o, dziwo – nie została zmieniona po II wojnie światowej i do dziś ulicy tej patronuje gen. Haller. W Gdańsku jest on patronem Szkoły Podstawowej nr 48 w dzielnicy Zaspa – Rozstaje oraz ulicy w Dolnym Wrzeszczu.
Już za życia Józef Haller został patronem pociągu pancernego „Hallerczyk”, który brał udział w wojnie polsko – czechosłowackiej w 1919 r., następnie w wojnie z Ukraińcami, w czasie działań na Górnym Śląsku, a następnie – w czasie przejmowania Pomorza z rąk Niemców przez Front Pomorski i jeszcze w 1920 r. w czasie wojny polsko – bolszewickiej. W 1920 r. imieniem słynnego generała nazwano krążownik zakupiony w Finlandii przez polską Marynarkę Wojenną, zbudowany w fińskiej stoczni Ab Crichton w Åbo (Turku) dla Carskiej Floty Wojennej. ORP „Generał Haller” został zbombardowany przez Niemców 6 IX 1939 r. w porcie w Helu.
Pomniki generała znajdują się w takich miastach jak Puck, Władysławowo, Kartuzy, Kraków. W 2019 r. odsłonięto jego popiersie w kościele Najświętszego Zbawiciela w Warszawie. W Lesznie znajduje się pomnik upamiętniający Błękitną Armię, a w Szczecinie – ławeczka z postacią Błękitnego Generała. Uchwałą Senatu RP rok 2017 ustanowiono Rokiem Józefa Hallera.
Artykuł ten napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- Audycji zatytułowanej „Polska zatrzymała ofensywę bolszewicką”, emitowanej w I PR 10 IV 2023 r. , w ramach cyklu „Historia żywa”, w czasie której dzieje Polski omawia prof. Andrzej Nowak
- www.niepodlegla.dzieje.pl
