Jakub Wejher, założyciel Wejherowa, wojewoda malborski, starosta Bytowa, Człuchowa i Borzechowa, przedstawiciel Rzeczypospolitej w Królestwie Danii brał udział w wojnie smoleńskiej w latach 1632-1634.  I tak się stało, że przysypały go zwały ziemi po  wybuchu  miny.

Wejher poprzysiągł sobie, że w przypadku ocalenia „na wieczną pamiątkę tego dobrodziejstwa wybuduje w swoich dobrach kościół na cześć Trójcy św. i św. Franciszka i wszelkimi siłami będzie szerzył chwałę Bożą”. I tak założył Wejherowską Wolę, prywatne miasto na Pomorzu, i  ufundował Kalwarię Wejherowską. Fascynujący życiorys wojewody jednak nie będzie przedmiotem tego artykułu, a obiekt, który po sobie zostawił.

przeczytaj:

Drogi krzyżowe w Europie zaczęły być popularne od XV wieku i to z bardzo prostej przyczyny: nie każdy mógł pielgrzymować  do Jerozolimy. Za najstarszą uważa się drogę krzyżową  w pobliżu Kordoby, założoną przez dominikanina Alvara w latach 1404-1420. Początkowo i dosyć długo nie miały one żadnego schematu, miały różną liczbę stacji i nie podlegały żadnym regułom. Reformacja wymogła pewne uporządkowanie  tej kwestii oraz czytelność kultu Męki Pańskiej. Podjął się tego pod koniec XVI w. Adrichomius, przełożony klasztoru w Delft, i dwie rozprawy, które poświęcił tematyce pasyjnej, były owocem jego żmudnych badań topograficzno-geograficznych obszaru Palestyny. Adrichomius  opisał święte miejsca i obliczył wszystkie odległości między nimi.  Dzieła rozeszły się po całej Europie.

Trasa Kalwarii, www.wejherowo.pl

XVII wiek to rozwój nabożeństw kalwaryjnych i wiązały się one z fundowaniem dróg krzyżowych, czyli kalwarii, które nie tylko służyły życiu duchownemu, ale również wpisywały się w sztukę ogrodowo-parkową i ogólnie urbanizacyjną. Postawienie kalwarii wymagało znacznych obszarów o cechach krajobrazowych i to przypominających układ jerozolimski. Najstarszą kalwarią w Polsce  jest Zebrzydowska – zawiera 40 stacji plus kościół. Wiele „dróżek zbawienia” nie przetrwało do naszych czasów. Z XVIII-wiecznej  Kalwarii Ujazdowskiej na przykład pozostała tylko nazwa placu Trzech Krzyży w Warszawie.  Wejherowska zaczęła się budować w 1649 po rozpoznaniu terenu przez geometrę Roberta z Werden, cystersa z opactwa oliwskiego. Opat Kęsowski wysłał go rok wcześniej do Jerozolimy, by pomierzył wszystkie odległości u źródła. Są pewne wątpliwości co do tej wizyty, jednak odległości między kaplicami są zdumiewająco zbieżne z jerozolimskimi.

Na trasie Kalwarii Wejherowskiej

Kalwaria Wejherowska powstała w latach 1649-1665.  Realizacją zajął się  archidiakon pomorski ks. Mateusz Judycki, przy pomocy opata Aleksandra Kęsowskiego i cystersów. Rozpoczęto od wyznaczenia trasy i jednocześnie  zmierzenia odległości między przyszłymi kaplicami. W miejscu kaplic wbito krzyże (później pod każdą podobno umieszczono garstkę ziemi świętej). Odległości, o których wspominam, były bardzo wierne. Tylko w kilku przypadkach są drobne rozbieżności, np. między stacją I a II jest 26 kroków (i w Jerozolimie, i w Wejherowie), a między VIII a IX w Jerozolimie 168 kroków, w Wejherowie 162. Kaplic powstało 25, w tym 10 ufundował sam Wejher. Długość całej trasy wynosi 4,5 km lub 5936 kroków. Najniżej położona jest Kaplica Grobu Matki Bożej, najwyżej Kaplica Kajfasza.  W XVIII w. powstała Brama Oliwna jako 26. kaplica.

Na trasie Kalwarii Wejherowskiej

Kalwaria  jest założeniem krajobrazowym, leśno-parkowym,  i wykazuje określoną kompozycję architektoniczną. Jest to teren mikroregionu Pradoliny Kaszubskiej. Mamy tu Cedron spływający z wysoczyzny, niższe i wyższe wzniesienia oraz sieć alei bukowych wyznaczających całą trasę. Aleje zostały stworzone przez głównego  fundatora, nie ma tu drzew egzotycznych, rodzima natura stanowi więc tło dla barokowych budowli. Inne spotykane drzewa to olchy,  dęby bezszypułkowe, lipy drobnolistne i jesiony. Las stanowią sosny, modrzewie i świerki. Te ostatnie nie występują naturalnie na tym terenie, więc ich obecność świadczy, że ktoś je celowo zasadził. Kalwaria ma też swoje góry: Górę Oliwną, Górę Piwnicy i Górę Syjon.

W 1661 r. papież Aleksander VII przyznał Kalwarii na 10 lat odpust zupełny, tzn. pątnicy go otrzymywali, a co 10 lat trzeba było pozwolenie odnawiać. Jednak rosnąca popularność tej drogi krzyżowej sprawiła, że w 1717 r. Kalwaria otrzymała odpust zupełny na wieczność.

Tak więc przejdźmy do poszczególnych kaplic.

Kto za życia nie obszedł kaszubskiej kalwarii, ten po śmierci na klęczkach obchodzić ją musi. – Franciszek Fenikowski

I. Kaplica Wniebowstąpienia (Locus Ascensionis Domini)

Kaplica została ufundowana przez Joannę Katarzynę Radziwiłł, drugą żonę Jakuba Wejhera w latach 1651-1665 (inicjały JR nad wejściem). Podmurówka z roku 1948. Jest to szczyt wejherowskiej Góry Oliwnej. Schody wyznaczają szerokość otworu drzwiowego z drewnianymi drzwiami wahadłowymi.  Na elewacjach występuje dekoracja stiukowa, rokokowa,  z motywami roślinnymi. Kaplica jest posadowiona na kwadracie 4,5 m x 4,5 m. Wnętrze jest ośmioboczne: na czterech bokach otwory okienne i drzwiowy, na czterech nisze. Na sklepieniu plafon z ornamentyką roślinną.  Posadzka to flizy ułożone z piaskowca o wymiarach 40 cm x 40 cm. Jeden z nich upamiętnia Wniebowstąpienie i są na nim odciśnięte dwie stopy. Do 1968 roku fliza leżała na środku kaplicy, później przesunięto ją bliżej ołtarza, by nie uległa zatarciu pod nogami pielgrzymów. Nad ołtarzem znajduje się obraz olejny z połowy XVIII w. przedstawiający scenę pożegnania Jezusa z apostołami tuż przed Jego Wniebowstąpieniem.

Kaplica Wniebowstąpienia, inicjały JR nad wejściem

W Jerozolimie Sanktuarium Wniebowstąpienia również znajduje się na Górze Oliwnej. Obecna tam ośmiokątna budowla pochodzi z czasów krzyżowców i jest własnością muzułmanów (pierwotna świątynia z klasztorem zostały zniszczone przez Persów w 614 r.).  We wnętrzu znajduje się kamień, na którym Jezus miał odcisnąć prawą stopę w momencie Wniebowstąpienia. Fragment z odciskiem lewej stopy został przeniesiony do meczetu Al-Aqsa w Jerozolimie. Raz w roku mogą tam chrześcijanie odprawiać msze od północy do rana.

II. Kaplica Ogrójca (Locus orationis in Monte Oliveti)

Kaplica Ogrójca

Ta kaplica również stoi na wejherowskiej Górze Oliwnej. Jej fundatorem był opat oliwski Aleksander Kęsowski, który tę funkcję piastował przez 34 lata (1636 – 1667). Opat był przyjacielem Jakuba Wejhera i mecenasem sztuki w klasztorze cystersów. 3 października 1644 r. odprawił pierwszą mszę w nowym kościele parafialnym w Wejherowie. Kęsowski w trudnym czasie potopu szwedzkiego pozostał wierny Koronie polskiej  i to jemu zawdzięczamy podpisanie pokoju oliwskiego w murach klasztoru.  On również wysłał do Ziemi Świętej jednego z cystersów, by dokonał pomiarów Kalwarii Jerozolimskiej. Stała się ona wzorem dla Kalwarii Wejherowskiej.

Opat tłumaczył podjęcie fundacji zbieżnością nazw „Góra Oliwna” i „Oliwa”. Kaplica Ogrójca jest zbudowana na rzucie prostokątnym. Są tu dwa portale z gotlandzkiego piaskowca, główny i boczny – ten drugi z wisiorkami w kształcie szyszki (renesansowy motyw flamandzki, który po raz pierwszy pojawił się u de Vriesa, a w architekturze na domu łuczników św. Jerzego w Antwerpii).  Ten motyw w Polsce był bardzo rzadki, w zasadzie w obfitości występował tylko w Gdańsku.

Wygląd kaplicy w 1660 r.

Kaplica została ufundowana w 1653 r. Wewnątrz znajdują się trzy obrazy związane tematycznie z Ogrójcem: scena modlitwy Jezusa w Getsemani, gdy pocił się krwią (obraz międzywojenny)  i dwa obrazy ze śpiącymi Apostołami.

Kaplica Ogrójca, fot. J. Bułhak lata 20 XX w., Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej

W Jerozolimie miejsce modlitwy Jezusa w noc pojmania upamiętnione jest Kościołem Wszystkich Narodów (Bazylika Agonii). Pierwszą bazylikę zniszczyli Persowie w 614, kolejna postawiona przez krzyżowców popadła w ruinę, a obecna została zbudowana w 1924. Znajduje się w niej skała, przy której zgodnie z tradycją modlił się Jezus. Mozaikę obrazującą Jego pojmanie ufundowali polscy żołnierze  w 1944 r.

III. Kaplica Pocałunku Judasza (Locus ubi captus Dominus)/Zdrady Judasza

Kaplica Pocałunku Judasza

Fundatorem tej kapliczki był Jakub Wejher. Jest ona niewielka i prawdopodobnie została ukończona przed 1657 r. Papież Aleksander VII wspominał, że powinna być przez pielgrzymów odwiedzana. Wewnątrz znajduje się jedno malowidło poświęcone pojmaniu Jezusa (połowa XVII w.), skoncentrowane na pocałunku Judasza. Jest ona niewielka, takich kapliczek Kalwaria zawiera kilka.  Drzwi stosunkowo szerokie. Na szczycie znajduje się krzyż kardynalski, chociaż na zdjęciu słabo widoczny.

Miejsce, gdzie przebywali uczniowie Jezusa, gdy on się modlił,  oznaczone jest w Jerozolimie jako Grota Getsemani. Według tradycji to przy niej Judasz pozdrowił swojego Mistrza. Grota jest świątynią i zachowała się pierwotna, mozaikowa posadzka. W XII w. krzyżowcy przyozdobili ją freskami.

IV. Kaplica Grobu Matki Bożej (Sepulchrum Beatissimae Virginis Mariae)

Kaplica znajduje się u podnóża Góry Oliwnej, ufundowana przez Joannę Katarzynę Radziwiłłównę-Wejherową. Została zbudowana pomiędzy rokiem 1657 a 1665. Jest cała opilastrowana i ogzymsowana. Jerzy Więckowiak pisze, że nad drzwiami we wnęce widoczny jest napis AVE, ale rok temu, gdy robiłam zdjęcia, nic takiego nie zauważyłam. Czy możliwe, że został zamalowany? Na szczycie powinien też znajdować się fresk przedstawiający krzyż w płomieniach i dwa klęczące cherubiny. Być może jest w środku. Wnętrze podzielone jest na dwa pomieszczenia, a w nim: obraz ze sceną zaśnięcia Matki Bożej oraz pochodzące z początku XX wieku: przeszklona trumna z gipsową figurą Maryi, kandelabry i oddzielająca krata. Prawdopodobnie ta dwukomorowość nawiązuje do układu grobów palestyńskich.

Grób Maryi w Jerozolimie był jednocześnie miejscem Jej wniebowzięcia i znajduje się w Bazylice Wniebowzięcia NMP. O pochowaniu w tym miejscu ciała Maryi mówi apokryf z II w. „Transitus Józefa z Arymatei”. Faktycznie w 1972 r. znaleziono tu grób z I wieku.

V. Kaplica nad Cedronem

Mamy tu więc potok Cedron z mostkiem i jest to miejsce często odwiedzane z racji bliskości Pałacu Przebendowskich. Kapliczka wyraźnie nosi cechy XIX-wieczne (zbudowana w 1860 r.), ale nie wiadomo, jak wyglądała pierwotnie.  Być może był to tylko most nad Cedronem (Pons Cedron), choć są poszlaki, że stała tu również kaplica ufundowana przez Jakuba Wejhera przed 1654 r. Jeżeli tak, to być może została podmyta przez wodę i uległa zniszczeniu. Tę kapliczkę ufundował protestant hr. Otton Keyserling. Przód stoi na drodze, tył na słupach. Kiedy podnosi się lustro wody, wówczas przez kratę w podłodze odnosi się wrażenie, że kaplica stoi na wodzie. W herbie umieszczono drzewo oliwkowe i jest to herb Keyserlinga. Brakuje jednak klejnotu. Balustrada jest oryginalna. Wnętrze kaplicy jest zawsze otwarte, ale obraz tam znajdujący się jest zamykany. To apokryf przedstawiający wrzuconego Chrystusa do Cedronu i rzadkością jest uchwycenie na nim świtu w momencie równonocy wiosennej.

Kaplica nad Cedronem 1899, fot. A. Ziemens, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej

VI. Kaplica Bramy Jerozolimskiej/Bramy Wschodniej/Bramy Wód (Porta Aquarum)

Kaplicę w formie bramy  ufundował Jakub Wejher, powstała w latach 1654-1665. Na obu stronach sklepienia znajdują się freski z 1956 r. przedstawiające wprowadzenie Chrystusa do Jerozolimy oraz kondukt z ciałem Matki Bożej. Pod nimi dwa napisy. Kaplica symbolicznie wyznacza granicę rozpoczynającego się miasta Jeruzalem, ale również jest znakiem Chrystusa („Ja jestem bramą dla owiec” J 10,7). Jest to więc przejście do nowej rzeczywistości. Na freskach zarówno Jezus, jak i Jego Matka przechodzą przez tę bramę. „Potem ujrzałem: oto drzwi otwarte w niebie, a głos  ów pierwszy, jaki usłyszałem, jak gdyby trąby mówiącej ze mną, powiedział: Wstąp tutaj, a to ci ukażę, co potem musi się stać.” (Ap 4,1)

Brama Jerozolimska w 1921 r., Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej

Brama Wodna w Jerozolimie nie zachowała się do naszych czasów, ale zachowały się schody za bramą. Była jedną z dwunastu bram prowadzących do miasta i umożliwiała dostęp do źródła Gichon. Przed tą bramą zbierał się cały lud po powrocie z niewoli babilońskiej, by słuchać Prawa czytanego przez Ezdrasza. Tam obchodzono również Święto Namiotów.

VII. Kaplica Domu Annasza (Domus Annae Pontificis)

Kaplica Domu Annasza

Ta kaplica również została ukończona przed 1654, ufundowana przez Jakuba Wejhera. Wzniesiono ją na planie prostokąta przy drodze prowadzącej na Wzgórze Syjon. Za drzwiami znajduje się żelazna balustrada z początku XX w., a wnętrze wyłożone jest kwadratowymi flizami wapiennymi. Jest tam ołtarz przyścienny oraz obraz z 1952 r., autorstwa Zbigniewa Kaliszczaka, przedstawiający Chrystusa przed Annaszem. Kaplicę kilkukrotnie przerabiano pod koniec XIX w. i wtedy ukształtowała się jej obecna forma. Kalwaria dalej biegnie ku górze zwanej górą Piwnicy (Keller Berg), na której znajdują się trzy kolejne kapliczki.

W Jerozolimie pałac arcykapłana nie zachował się do naszych czasów. To miejsce upamiętnione jest kościołem Archaniołów z ok. 1300 r. Archaniołowie, widząc sługę Annasza uderzającego w twarz Jezusa, zakryli skrzydłami swe twarze. Na dziedzińcu przed kościołem rośnie drzewo oliwne, do którego miał być przywiązany Mesjasz w nocy przed przesłuchaniem.

VIII. Kaplica Wieczernika (Coenaculum)

Kaplica Wieczernika

Kaplicę Wieczernika wzniesiono po śmierci Jakuba Wejhera, czyli po 1657 r. Nawiązuje do domu, w  którym Chrystus umył uczniom nogi i spożył z nimi Ostatnią Wieczerzę. Stąd udał się na Górę Oliwną.  Budyneczek ma wiele lizen, czyli płaskich występów bez głowic i bazy. Wewnątrz znajduje się ołtarz z marmurową mensą i drewnianą nastawą oraz  dwa obrazy olejne: jeden ze sceną Wieczerzy (moment ustanowienia Eucharystii bez Judasza), drugi to „Przeniesienie Najświętszej Maryi Panny do Grobu” autorstwa franciszkanina Juliana Lewandowicza. Przed II wojną światową w Wieczerniku umieszczono jeszcze jeden obraz na blasze cynkowej, zabrano go do konserwacji i już nie wrócił.

Budynek Wieczernika w Jerozolimie jest podzielony. Na parterze Żydzi czczą pamięć króla Dawida przy jego grobowcu, na piętrze chrześcijanie czczą miejsce spożywania Ostatniej Wieczerzy – w pomieszczeniu z zachowanym wystrojem meczetu. Budynek nie jest oryginalny.

IX. Kaplica Domku Matki Bożej (Domus Beatae Mariae Virginis)

Kaplica Domku Matki Bożej

Pierwotna kaplica na Wzgórzu Syjon została zbudowana w 1660 r. i prawdopodobnie uległa zniszczeniu. Kolejna z XIX w. również. Obecna jest zupełnie współczesna. Architektonicznie odstaje od reszty barokowych kaplic. Są jeszcze trzy podobne, ale ochraniają one pierwowzór. Ta jest samodzielną budowlą. Jest to najskromniejsza kaplica Wejherowskiej Kalwarii. Bardzo ucierpiała w 1944 r. W 1953 umieszczono tu tryptyk autorstwa Andrzeja Łapińskiego (nastawa ołtarza): „Pożegnanie Jezusa przez Matkę Bożą”, „Wniebowzięcie i Ukoronowanie Matki Bożej” (na tle wzgórz wejherowskich) oraz „Dwunastu Apostołów i Zaśnięcie Matki Bożej”. Fundator jest nieznany.

W Jerozolimie na miejscu domu Matki Bożej znajduje się okazała świątynia Hagia Sion z 1910 r. Opiekują się nią benedyktyni z niemieckiego opactwa św. Marcina z Beuron, ponieważ powstała z inicjatywy cesarza Wilhelma II.

X. Kaplica Domu Kajfasza

Kaplica Kalwarii Wejherowskiej Pałac Kajfasza jest najwyżej położoną kaplicą (Wzgórze Syjon 112,24 m). Upamiętnia przesłuchanie Jezusa i wyrok, jaki na nim wydano. Jej fundatorem był Jakub Wejher i powstała w połowie XVII w. Obecny wygląd pochodzi z końca XIX w. Dwa obrazy wewnątrz są również z tego stulecia: Jezus z opaską na oczach przed Kajfaszem (autor wejherowianin Carl Pollikeit) oraz „Ecco Homo”. Kaplica jest dwupoziomowa. Obrazy są u góry, na dole za kratą figura uwięzionego Jezusa, prawdopodobnie z XVII w. Dolne pomieszczenie nazywane jest Piwnicą. Wszystkie elementy metalowe datowane są na koniec XIX w. Na szczycie wietrznik z kogutem.

Kaplica Domu Kajfasza w 1660

Pałac  Kajfasza w Jerozolimie znajdował się niedalego Wieczernika, choć nie wiadomo  dokładnie gdzie. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w przypuszczalnym miejscu bogatych rezydencji z początku I wieku. Wśród badaczy są rozbieżności. Część wskazuje na miejsce pod obecnym kościołem ormiańskim na cmentarzu. Część uważa, że pałac znajdował się na wschodnim zboczu Góry Syjon, w okolicy kościoła In Gallicantu („Tam, gdzie kogut zapiał”), 300 m od kościoła ormiańskiego.

Pozostałe kapliczki przybliżę w drugiej części.

Anna Pisarska

źródła:

  • Jerzy Więckowiak „Kalwaria Wejherowska. Dzieje, sztuka i architektura”,  Wyd. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie 1982
  • Zbigniew Treppa Mirosław Rekowski „Wejherowo i Kalwaria Wejherowska” 1993
  • O. Adam Ryszard Sikora OFM „Kalwaria Wejherowska, święte miejsca Jerozolimy na Kaszubach”, Wyd. Oskar & Wyd. BiT 2016
  • Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie
  • www.wejherowo.pl

Dodaj opinię lub komentarz.