W marcu 1794 r. wybuchło w Małopolsce powstanie zbrojne, które do historii przeszło pod nazwą Insurekcji Kościuszkowskiej. Przywódcą tegoż zrywu – mającego ratować ojczyznę przed całkowitym upadkiem – został Tadeusz Kościuszko. Było odpowiedzią na II rozbiór Polski, do którego doszło jesienią 1793 r. za sprawą dwóch mocarstw ościennych: Rosji i Prus, bez udziału Austrii. Jednakowoż przygotowania do powstania zbrojnego rozpoczęły się wcześniej, jeszcze przed II rozbiorem.
Przedstawiciele elit I RP, zwolennicy reform oraz obalonej Konstytucji Trzeciego Maja, przebywając na emigracji w Saksonii, utworzyli Związek Rewolucyjny: „tajne sprzysiężenie spiskowców cywilnych i wojskowych, poprzedzone porozumieniami spiskowymi w 1792 w Koronie i na Litwie” (Wikipedia).
Powstanie to rozpoczęło się 24 III 1794 r. w Krakowie symbolicznym złożeniem przysięgi na tamtejszym rynku przez Naczelnika, Tadeusza Kościuszkę. W akcie insurekcji znalazło się następujące zdanie: „dla ugruntowania wolności i niepodległości Polski”.
4 kwietnia powstańcy odnieśli zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Racławicami. Wieść ta szybko rozeszła się wśród Polaków. Dodała wiary we własne siły. Gdy dotarła do Warszawy jej lud postanowił chwycić za broń, zrzucić jarzmo rosyjskiego okupanta. Ludność cywilna wspierana przez polskie wojsko wystąpiła przeciwko oddziałom rosyjskim stacjonującym w tym mieście. Garnizon rosyjski, dowodzony przez Osipa Igelströma liczył 8 tys. żołnierzy, wojsko polskie – 4 tys. Polacy, działając z zaskoczenia, pokonali przeważające siły rosyjskie i wkrótce opanowali stolicę. Po krótkich, acz krwawych walkach Warszawa została zdobyta.
Powstańcy warszawscy uznali Tadeusza Kościuszkę za Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej. Oznaczało to, że przyłączają się do Insurekcji Kościuszkowskiej. Sukces odniesiony przez warszawiaków sprawił, że powstanie zaczęło rozprzestrzeniać się: mieszkańcy kolejnych organizowali oddziały zbrojne, dołączali do Kościuszki.
Symbolem insurekcji warszawskiej stał się szewc Jan Kiliński. Przeszedł do historii, jako jeden z bohaterów Powstania Kościuszkowskiego: obok Naczelnika Kościuszki, inż. Jakuba Jasińskiego i Berka Joselewicza. Warto przybliżyć tę postać, zwłaszcza że jest on jednym z patronów gdańskich ulic.
Przyszły bohater Insurekcji Warszawskiej urodził się w 1760 r. w Trzemesznie, w Wielkopolsce. Był synem mistrza murarskiego, Augustyna i Marcjanny. W 1780 r. zamieszkał w Warszawie. Osiem lat później uzyskał tytuł mistrza szewskiego. W stolicy założył rodzinę: poślubił Mariannę Rucińską. W 1792 r. został członkiem Rady Miasta Warszawy. W kolejnym roku wszedł w skład tajnej organizacji, która miała za zadanie – w porozumieniu z ośrodkiem emigracyjnym – przygotowanie owego powstania zbrojnego, na którego Naczelnikiem zostanie później Tadeusz Kościuszko.
To właśnie szewc Kiliński 17 i 18 kwietnia przewodził mieszkańcom Warszawy, którzy uderzyli na rosyjski garnizon. Kiliński został wkrótce członkiem Rady Zastępczej Tymczasowej, która była organem wykonawczym Insurekcji Warszawskiej. Na czele Rady stanęli: Ignacy Wyssogota Zakrzewski i Stanisław Mokronowski. Kiliński pełnił funkcję radcy w Wydziale Skarbowym Deputacji Indagnacyjnej i Paszportowej tegoż organu. Wkrótce został zastępcą radcy Rady Najwyższej Narodowej.
Z końcem czerwca Jan Kiliński wysłał oddziały z Warszawy na front. Niebawem decyzją Tadeusza Kościuszki został pułkownikiem milicji mazowieckiej. Kiedy do stolicy zbliżały się oddziały pruskie (które miały wesprzeć wojsko rosyjskie w walce z polskimi powstańcami) Kiliński sformował 20 Regiment Pieszy Koronny, do którego zostali przymusowo wcieleni mieszkańcy stolicy. Dzięki bohaterskiej postawie warszawiaków Prusakom nie udało się zdobyć miasta (po nieudanym oblężeniu Warszawy Prusacy wycofali się z Mazowsza).
W październiku 1794 r., kiedy los insurekcji był już przesądzony, Kiliński otrzymał rozkaz udania się do Poznania. Niestety został tam aresztowany przez władze pruskie, które wydały go Rosjanom. Przewieziony do Petersburga spędził dwa lata w twierdzy Pietropawłowskiej. Po wyjściu na wolność zamieszkał wraz z rodziną w Wilnie, gdzie ponownie zaangażował się w działalność konspiracyjną, kierowaną przez dominikanina, O. Faustyna Ciecierskiego. Ponownie aresztowany został wywieziony w głąb Rosji. Po powrocie z zesłania zamieszkał w Warszawie, gdzie otworzył warsztat szewski. Zrezygnował z działalności spiskowej.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego został radnym Warszawy. W 1809 r. był internowany przez Austriaków (którzy zajęli wtedy Warszawę), a w 1813 r. – przez Rosjan. W 1811 r. powtórnie ożenił się: poślubił Anastazję Jasińską. W Królestwie Polskim nie pełnił już żadnych funkcji publicznych. W tamtym czasie przyznano mu emeryturę wojskową. Poświęcił się spisywaniu wspomnień, które zostały wydane dopiero po jego śmierci.
Były to:
- „Nieszczęśliwy i smutny dla mnie przypadek dostania się w niewolę pruską r. 1794” – pierwsze pełne wydanie z 1830 r. nosiło tytuł „Kilińskiego Jana, szewca, a zarazem pułkownika 20 regimentu piechoty, pamiętniki”
- „Drugi pamiętnik, nieznany, o czasach Stanisława Augusta” pochodzący najprawdopodobniej z 1818 r. , został wydany we fragmentach przez Józefa Ignacego Kraszewskiego na łamach „Rocznika Towarzystwa Historyczno – Literackiego w Paryżu. Rok 1867” w 1868 r.; w całości po raz pierwszy wydany w Krakowie w 1899 r.
Jan Kiliński zmarł 28 I 1819 r. Został pochowany pod kościołem na warszawskich Powązkach; jego grób został zniszczony w czasie przebudowy kościoła.
Imię Jana Kilińskiego nosiły różne jednostki Wojska Polskiego np. jeden z Batalionów Armii Krajowej (utworzony w styczniu 1940 r.). Po II wojnie światowej Kiliński został patronem statku zakupionego przez Polskę w USA w 1947 r. przez przedsiębiorstwo Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe (wycofany z eksploatacji w 1972 r.). Obecnie szewc Kiliński jest patronem ulic w różnych polskich miastach, placu w Kaliszu, parku w Łodzi, a także licznych szkół oraz drużyn harcerskich.
Najwyższym odznaczeniem rzemieślniczym, ustanowionym w 1998 r. przez Kongres Rzemiosła Polskiego jest „Szabla Kilińskiego”. Nadawane jest „członkom organizacji samorządu rzemiosła m.in. za wybitne zasługi dla rozwoju rzemiosła polskiego i propagowanie jego osiągnięć w kraju i za granicą, inicjatywę, zaangażowanie i ofiarną działalność w organach statutowych rzemiosła i małej przedsiębiorczości, zwłaszcza szczebla krajowego” (Wikipedia).
W kilku miastach znajdują się pomniki upamiętniające słynnego szewca. Warszawski pomnik – zaprojektowany przez Stanisława Jackowskiego – został odsłonięty na Placu Krasińskich w 1936 r. przez Prezydenta RP, Ignacego Mościckiego. Przemówienie okolicznościowe wygłosił prezydent Warszawy, Stefan Starzyński. Uroczystości towarzyszyła rewia rzemiosł. „Każde rzemiosło ze swoim cechem kroczyło w barwnym korowodzie, ze sztandarami. Cukiernicy nieśli wielkie, wykonane z marcepanu cyfry tworzące datę 1781, kiedy to król Stanisław August podpisał przywilej otwarcia cechu” (Wojciech Herbaczyński, „W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich”). Fotografie z rewii zostały zamieszczone na łamach „Przeglądu Cukierniczego” (miesięcznika, wydawanego w dwudziestoleciu międzywojennym przez cech cukierników). W tej relacji znalazł się również wiersz napisany na tę szczególną okazję przez warszawskiego cukiernika, Aleksandra Puchalskiego, zatytułowany „Na odsłonięcie pomnika Jana Kilińskiego”. Warto przytoczyć jedną z jego zwrotek:
„Szewc – pułkownik w walce z carem szeroko się wsławił
Wdzięczny naród w Warszawie pomnik mu wystawił;
Jan Kiliński ze spiżu z ostrą szablą w dłoni
Wygląda, jakby jeszcze wciąż swych wrogów gonił…”
Pomnik został zdemontowany przez Niemców w 1942 r. Dzięki staraniom Stanisława Lorentza (przed wojną i po wojnie dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie) nie został przez nich zniszczony. Zdeponowano go w magazynach Muzeum Narodowego. Po zakończeniu wojny stanął w alei 3 Maja naprzeciwko Muzeum Narodowego, wkrótce jednak przeniesiono go na Plac Krasińskich. Obecnie znajduje się przy ul. Podwale, w pobliżu wylotu ul. Piekarskiej. Przeniesienie w to miejsce uzasadniono w ten sposób, iż niegdyś znajdowała się w tej lokalizacji rezydencja ambasadora rosyjskiego. Jan Kiliński 17 IV 1794 r. dowodził szturmem mieszkańców Starego Miasta właśnie na tę siedzibę.
W 1974 r. wybito medal z wizerunkiem Jana Kilińskiego wg projektu Józefa Markiewicza. W 1986 r. powstał film biograficzny (w reżyserii Mariana Kubery) pt. Jan Kiliński, a cztery lata później – serial telewizyjny pod tym samym tytułem. Główną rolę zagrał Adam Ferency.
Wspomnienie o Janie Kilińskim napisałam na podstawie:
- Audycji emitowanej 3 I 2023 r. w I Polskiego Radia pt. „Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski”, z cyklu „Historia żywa”, w którym dzieje Polski przybliża prof. Andrzej Nowak
- „W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich”, Wojciech Herbaczyński
- Wikipedii
