Czy za zwykłą pieczątką, przyłożoną tuszowym stemplem na kartce papieru (dokumencie) sto lat temu, mogą stać poważne nauki historyczne i wielka polityka? Okazuje się, że tak może być w przypadku pieczątki firmowej Gewewehrfabrik Danzig w Gdańsku używanej w latach 1919–1921.
Ale zacznijmy naszą opowieść niejako od początku.
Fabryka broni w Gdańsku zaczyna swoją działalność w 1817 r., w połowie lat 50. zostaje przejęta przez państwo pruskie na własność. Otrzymuje wtedy też patronat króla pruskiego i oficjalną nazwę Königlich Preussische Gewehrfabrik Danzig (Królewska Pruska Fabryka Karabinów Gdańsk).
Jak widać, w legendzie umieszczonej na pieczątce używanej do 1918 r. jest podana pełna nazwa zakładów, zaś jako godło herbowe występuje tutaj pruski orzeł. W zwyczajowym języku i zapisach oraz różnych dokumentach z tamtej epoki pomijano niekiedy ten dodatek „pruski”, aby skrócić nazwę (co ma miejsce również dzisiaj, zresztą sam też tak robię w innych publikacjach mojego autorstwa).
Jak wielka polityka wpłynęła na powstanie pieczątki wzmiankowanej na wstępie?
Koniec I wojny światowej oraz wydarzenia w Niemczech określane mianem tzw. rewolucji listopadowej spowodowały, że panujący ówcześnie cesarz Wilhelm II został zmuszony do abdykacji, zarówno z tronu cesarskiego Rzeszy, jak i królewskiego Prus. Ponadto panująca sytuacja w Niemczech jednocześnie zmusiła go do ucieczki z kraju. Rezygnację swoją z tych dwóch tronów potwierdził już na wygnaniu, w specjalnym dokumencie wydanym 28 listopada 1918 r. Ogłoszona w tym czasie republika równocześnie kończyła okres istnienia Królestwa Pruskiego.
Po zakończeniu I wojny światowej Gdańsk nie był nawet pewien swojej przyszłej przynależności terytorialnej. Tym samym również fabryka broni w Gdańsku trafiła wówczas niejako pod bezpośrednią kuratelę komisji aliantów. Jak wiadomo, ostatecznie stanęło na tym, że na mocy traktatu wersalskiego utworzono sztuczny twór quasi-państwowy, zwany odtąd Wolnym Miastem Gdańsk (Freie Stadt Danzig) istniejący w okresie międzywojennym.
Skoro nie było już formalnie króla pruskiego, fabryka broni w Gdańsku nie mogła też już nosić nazwy Königlich Preussische Gewehrfabrik (Królewska Pruska Fabryka Karabinów). W tych nowych burzliwych, powojennych realiach zmianie musiała zatem ulec też i pieczątka firmowa fabryki broni w Gdańsku.
przeczytaj:
- Fabryka Karabinów w latach Wielkiej Wojny
- Montaż „gdański” dla celowników optycznych – „Zielfernrohrhalter für Gewehre”
I tutaj do głosu dochodzą dwie pomocnicze nauki historyczne, a mianowicie sfragistyka i heraldyka, które być może pomogą nam wyjaśnić nieco dziwny wygląd tej pieczątki (przynajmniej dla mnie). O ile bowiem opis podmiotu w legendzie wokół otoku „GEWEHRFABRIK / DANZIG” nie budzi żadnych uwag i zastrzeżeń co do nazewnictwa, to z kolei oznaczenie herbowe umieszczone w jej środku wprowadza nas w głęboką konsternację. Znajduje się tam herb, który nie jest de facto herbem Gdańska, a przynajmniej nie z ówczesnego okresu. Są tam umieszczone tylko dwa krzyże bez korony nad nimi (sic!), w dodatku krzyże te nie są równoramienne.
Zmusiło to mnie właśnie do zaczerpnięcia wiedzy z tych dwóch dziedzin wymienionych wcześniej i przestudiowania zakresu historii herbu Gdańska. Po analizie tematu doszedłem do wniosku, że nie wiem, co kierowało autorami tego projektu pieczątki, bowiem w żaden logiczny sposób, według postępowania z zasadami tych nauk, nie da się tego wytłumaczyć.
Niemniej jednak nasunęły mi się dwie takie teorie w tym zakresie:
1. Niewiedza zleceniodawców
Jest to możliwe z tej przyczyny, że do fabryki broni trafiali urzędnicy z tzw. rozdzielnika, niekoniecznie związani w jakiś sposób z Gdańskiem i znający jego historię (a przynajmniej znali jej propagandową wersję o niemieckim Gdańsku od stuleci). Pochodzili oni z różnych miejsc Rzeszy Niemieckiej i po okresie, kiedy odsłużyli swój czas w danej administracji, zmieniali ich na następcy, a oni zajmowali inne stanowiska w administracji państwowej. Zatem mogli oni uznać przy tej okazji, że korona w herbie Gdańska jest być może proweniencji pruskiej, a skoro nie ma królestwa pruskiego, to i koronę można usunąć z herbu. Ot, taka pruska logika według zasady „porządek musi być”.
2. Celowe działanie zleceniodawców
Na fali rewolucji, jaka się wtedy przetoczyła przez Niemcy, ktoś mógł uznać obecność korony w herbie na pieczątce jako przejaw czasów feudalnych, które minęły. Zatem usunięcie korony wynikałoby z rozpędu w walce o rewolucyjny postęp i nowoczesność. Nie przypuszczam przy tym, że koronę usunięto celowo z tego powodu, że była nadana w herbie Gdańska przez polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka, i miało to być wyrazem niechęci do podległości Polski w przypadku, gdyby Gdańsk miał jej przypaść.
Jaka jest prawda? Czy jest to celowe działanie i symbolika, czy też przypadkowe działanie wynikające z braku wiedzy urzędników fabryki? Być może leży ona pośrodku i nigdy już się nie dowiemy tego jednoznacznie.
Ciekawostką w tej całej historii jest to, że na broni produkowanej później przez Gewehrfabrik Danzig w postaci małokalibrowego karabinka sportowego Modell 2 na komorze zamkowej znajduje się już właściwy, stylizowany herb miasta Gdańska (choć nadal można mieć obiekcje co do krzyży sprowadzonych do kresek o nierównych ramionach). Znaki kontrolne lub jakościowe (gmerki) wybijane na poszczególnych elementach tej broni również przybierają formę stylizowanego herbu Gdańska.
Piotr J. Bochyński
Ilustracje pochodzą z archiwum autora.
Bibliografia:
- Gedanopedia: Herby Miasta Gdańska i Dzielnic; https://www.gedanopedia.pl/gdansk/?title=HERBY_MIASTA_GDA%C5%83SKA_I_DZIELNIC (dostęp: 2020.09.12);
- Portal Miasta Gdańska: Miasto ukoronowane; https://www.gdansk.pl/historia/miasto-ukoronowane,a,79336 (dostęp: 2020.09.12);
- Andrzej Januszajtis; Krzyże w herbie Gdańska; https://www.gdanskstrefa.com/krzyze-herbie-gdanska/, 2017.09.02 (dostęp: 2020.09.12);
- Piotr J. Bochyński; Karabinek sportowy Modell 2 z Gewehrfabrik Danzig (1919–1920). Strzal.pl 04/2019;
- Piotr J. Bochyński; Królewska Fabryka Karabinów w Gdańsku – w filatelistyce; http://www.i-kf.pl/index.php/nauka-technika/1046-karabiny-gdansk.html, 2019.03.30 (dostęp: 2020.09.14).
