„Stanisław August kazał bić na jego cześć medale z krótkim, ale wymownym napisem: Sapere auso (to jest temu, co się ośmielił być mądrym); bo Konarski nie tylko sam był mądry, ale się ośmielił innych mądrości uczyć i ta jego śmiałość wydała błogosławione owoce”. (Ignacy Chrzanowski)

Mowa o ks. Stanisławie Konarskim z zakonu pijarów, który zasłynął jako reformator szkolnictwa w Rzeczypospolitej. Był pedagogiem, poetą, dramaturgiem i publicystą. Założył w Warszawie Collegium Nobilium – słynną szkołę dla młodzieży szlacheckiej, o nowoczesnym, wysokim programie nauczania, która miała charakter uczelni półwyższej. Jak stwierdził Ignacy Chrzanowski „był to nie tylko człowiek mądry i zacnego serca, ale i człowiek czynu, dążący do celu krokiem wolnym, ale śmiałym i pewnym”.

Stanisław Konarski
Stanisław Konarski, Wikipedia

Stanisław Konarski urodził się 30 IX 1700 r. w Żarczycach Większych (dziś Żarczyce Duże w województwie świętokrzyskim) w rodzinie szlacheckiej herbu Gryf. Na chrzcie otrzymał imiona: Franciszek, Hieronim. W zakonie przyjął imię Stanisław.

Był synem Jerzego, sprawującego urząd miecznika sandomierskiego, a następnie kasztelana zawichojskiego i Heleny z d. Czermińskiej. Wcześnie osierocony przez rodziców znalazł się pod opieką wuja Antoniego Czermińskiego. W wieku dziewięciu lat rozpoczął naukę w kolegium pijarskim w Piotrkowie Trybunalskim. Sześć lat później wstąpił do zakonu pijarów, podobnie, jak jego dwaj bracia: Władysław i Stanisław. Nowicjat odbywał w Podolińcu na Spiszu (na terenie ob. Słowacji). Pracował wtedy w tamtejszym kolegium pijarów, w którym uczył „składni i poezji, a także zajmował się pracą katechetyczną i filozofią” (Wikipedia).

W 1722 r. władze zakonne skierował go do Warszawy, gdzie w tamtejszym kolegium pijarskim pracował jako nauczyciel retoryki; była to dla niego doskonała okazja „do kształcenia wymowy, wygłaszania mów, oracji i okolicznościowych kazań” (Wikipedia). W tamtym czasie napisał cykl wierszy o tematyce religijnej, silnie wzorowanych na twórczości Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.

W kolejnych latach, dzięki wsparciu wuja, Jana Tarły wyjechał do Europy Zachodniej. W Rzymie studiował na uniwersytecie Sapienza oraz uczył retoryki w Collegium Nasarenum. Przebywał także w Niemczech i Francji.

August II Sas
August II Sas. Wikipedia

W 1732 r. z inspiracji bp. Józefa Andrzeja Załuskiego (późniejszego współzałożyciela Biblioteki Załuskich w Warszawie) zajął się pracą edytorską nad „Volumina Legum”, czyli chronologicznym i pełnym wydaniem wszystkich polskich praw, w tym konstytucji i praw sejmowych. Poszczególne tomy drukowane były w drukarni pijarskiej w Warszawie. Konarski opracował pierwsze sześć tomów tego obszernego dzieła. Pracę nad tym szczytnym przedsięwzięciem przerwały rozbiory. Do momentu upadku Rzeczypospolitej udało się opublikować jedynie prawa uchwalone do 1736 r.

Po śmierci króla Augusta II Sasa Konarski udał się z poselstwem do Paryża zabiegając o poparcie dla Stanisława Leszczyńskiego, kandydata dużej części szlachty na króla Polski. Dzięki podróżom zagranicznym, zwłaszcza do Francji Konarski mógł poznać nowoczesne szkolnictwo, jak i najnowsze metody wychowawcze dzieci i młodzieży. W Europie Zachodniej zapoznał się również z dorobkiem francuskiego Oświecenia.

Po powrocie do kraju Stanisław Konarski postanowił przystąpić do pracy nad reformą polskiego szkolnictwa. Bo zdaniem Ignacego Chrzanowskiego „reformę oświaty poczytywał za wstęp i środek do reformy państwa”. Z myślą o wykształceniu przyszłych światłych obywateli, reformatorów ojczyzny założył w 1740 r. w Warszawie szkołę Collegium Nobilium, z nowoczesnym, jak na owe czasy programem nauczania. Konarski wprowadził do programu szkolnego nauki przyrodnicze, geografię, historię (zarówno ojczystą, jak i powszechną), prawo i matematykę, a także nowożytne języki obce, zwłaszcza francuski.

ks. Piotr Skarga
ks. Piotr Skarga. Wikipedia

Do tej pory w szkołach dominowały języki klasyczne, a językiem wykładowym była łacina. Konarski zaś położył nacisk na naukę języka polskiego: gramatyki oraz polskiej literatury. Nauczyciele mieli omawiać dzieła takich polskich pisarzy, jak np. Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego, Piotra Skargi.

Uczniowie Collegium Nobilium, podobnie jak uczniowie szkół jezuickich, pod kierunkiem swych nauczycieli brali udział w wystawianiu sztuk teatralnych „zarówno dla rozrywki, jak dla zbudowania”. Z inicjatywy Stanisława Konarskiego w utworzonej przez niego szkole wystawiano głównie sztuki francuskie (np. Corneille’ a) przełożone na język polski przez niego samego. Konarski był bowiem przekonany, że literatura francuska „uszlachetnia (…) w młodzieży zmysł piękna”.

Dla  swych uczniów napisał sztukę wierszem, wzorowaną na utworach francuskich, mającą głęboką wymowę patriotyczną. Zatytułował ją „Tragedyja Epaminondy” (wyd. 1756 r.). Jej myśl przewodnia zawierała się w słowach: „prawo choćby najświętsze, prawem być przestaje, kiedy szczęściu ojczyzny przeciwnym się staje”. Bo „wszelkie prawo (…) jeżeli jest dla państwa szkodliwe lub zgubne powinno być zniesione”. Autor czynił tu aluzję do powszechnego w Rzeczpospolitej zgubnego prawa do zrywania sejmów, czyli liberum veto (wyrażenie to  przetłumaczone na polski oznacza „wolne nie pozwalam”), które uważał za „tyranię jednostki” nad ogółem.

Stanisław Konarski uważał bowiem, iż nadrzędnym zadaniem szkoły jest wychowanie młodzieży w duchu patriotycznym. „Wyznawał (…) zasadę: szkoła nie dla szkoły, lecz dla życia – wychowywał więc młodzież na dobrych ludzi i dobrych Polaków”, wskazywał wady polskiej szlachty, m. in. błędne rozumienie wolności i równości szlacheckiej. Wyznawał zasadę, że „ten kto wiernie służy ojczyźnie, nie pokłada żadnych zasług, tylko spłaca jej zaciągnięty dług”. Mówił: „Ojczyzna nic nam nie jest winna: ona – pani, – my – jej więźnie, jej sługi, jej obowiązani!”.

Stanisław Leszczyński
Stanisław Leszczyński. Wikipedia

W pięciotomowym, łacińskim dziele zatytułowanym „Ordinationes visitationis Apostolicae… pro Provincia Polona… Scholarum Piarum”, wydanym w latach 50 – tych XVIII w. Konarski jako pierwszy poruszył zagadnienie etyki zawodowej nauczyciela. Jako prowincjał pijarów polskich dokonał reformy szkół pijarskich. Za jego przykładem poszli w naszym kraju inni, np. jezuici, którzy idąc w podobny sposób zreformowali swoje szkolnictwo.

W 1741 r. Konarski wydał „De emendandis eloquentiae” („O poprawie wad wymowy”) – dzieło napisane po łacinie, w którym krytykował „różne rodzaje zepsutej mowy, jakie się w literaturze polskiej utrwaliły” zwłaszcza styl barokowy, jako „wybujały” i „napuszony” typowy zwłaszcza dla mów pochwalnych i listów. Uważał go za „zepsutą mowę”. Ponad wszystko stawiał „wymowę wieku złotego”, którą cechowała „jasność, naturalność, prostota i czystość”. Dlatego do programu nauczania wprowadził dzieła poetów i pisarzy doby renesansu, jako lekturę obowiązkową.

W 1733 r. napisał po łacinie „Listy poufne czasu bezkrólewia” – zdaniem prof. Nowaka „najlepsze dzieło z zakresu polskiej myśli politycznej”. Zawarł w nim m. in. następujące zdanie: „Rzeczpospolita jest najwyższą panią swych praw niepodległą władzy obcych monarchów”.

Prof. Andrzej Nowak nazwał Stanisława Konarskiego „światłem w ciemności”, „symbolem odrodzenia myśli o tym, że niepodległość jest wartością, o której nie można zapominać, która musi przywołać w szlachcie odruch sprzeciwu wobec tego pohańbienia (…) które tworzy tylko złudę dobrobytu”. Stanisław Konarski żył bowiem w czasach, w której powstało owo słynne powiedzenie: „Za króla Sasa, jedz, pij i popuszczaj pasa”. Niestety poczucie spokoju i dobrobytu było złudne: przez terytorium Rzeczypospolitej przechodziły obce wojska, dokonując grabieży, a w stolicy rządzili ambasadorowie rosyjscy. Rzeczpospolita traciła coraz bardziej swoją suwerenność, stając się coraz bardziej zależna od Rosji.

Anna Iwanowna
Anna Iwanowna. Wikipedia

Po śmierci Augusta II Sasa w 1733 r. szlachta wybrała na jego następcę, Stanisława Leszczyńskiego. Wywołało to zbrojną interwencję Rosji: caryca Anna Iwanowna skierowała do Warszawy wojsko; w kolejnym miesiącu pod rosyjskimi bagnetami elekcję powtórzono i wybrano na króla akceptowanego przez rosyjską władczynię, Augusta III Sasa. Stanisław Leszczyński schronił się w Gdańsku, który był dobrze ufortyfikowaną twierdzą. Gdańszczanie poparli Stanisława Leszczyńskiego, czego konsekwencją było oblężenie miasta przez wojska rosyjskie.

Leszczyński na krótko przed kapitulacją Gdańska opuścił miasto w przebraniu chłopskim, unikając tym samym niewoli rosyjskiej i udał się do Francji. Stanisław Konarski w swym dziele napisanym w tamtym czasie podkreślał, iż wybór narzuconego przez Rosję Sasa na króla Polski świadczy o utracie przez nasz kraj suwerenności na rzecz Rosji.

Chyba jednak ważniejszą rolę od wspomnianych powyżej „Listów poufnych” odegrało napisane przez tegoż myśliciela, kilkuczęściowe dzieło pt. „O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów”, które początkowo krążyło w Polsce w odpisach, zaś wydane zostało dopiero na początku lat 60 – tych XVIII stulecia. Zdaniem Ignacego Chrzanowskiego jest to „arcydzieło logiczności”. Bo rzeczywiście Konarski posłużył się tu językiem przystępnym, jasnym, logicznym.

August III Sas
August III Sas, Wikipedia

Tytuł nawiązywał zapewne do dzieła Stanisława Herakliusza Lubomirskiego „O ułudzie rad”, którego autor wyrażał myśl, iż „wszystkie > rady < zmierzające ku uleczeniu państwa są ułudne, bezskuteczne”. Na co Konarski odpowiadał: skutecznym sposobem na zreformowanie państwa jest zniesienie liberum veto. Można powiedzieć, że jest to myśl przewodnia tegoż dzieła. Zdaniem Konarskiego tylko sejm może podjąć się reformy państwa, a skoro sejmy są co rusz zrywane, niemożliwe jest podjęcie jakichkolwiek decyzji dotyczących zreformowania kraju.

„A więc żeby naprawić Polskę, trzeba nasamprzód pomyśleć o tym, żeby sejmy dochodziły do skutku (…) gdy sejmy niszczeją, wszystko niszczeć musi”. Liberum veto „przyprowadza kraj cały do klęski”. Zwłaszcza, że sejmy zawsze zrywane były z pobudek egoistycznych, „z prywatnych interesów i partyj”. Konarski za wzór stawiał kraje zachodnioeuropejskie, w których zamiast zasady jednomyślności istniała zasada „rozstrzygania wszystkich spraw większością głosów”.

Autor celowo nie atakował wprost tradycji wolności szlacheckiej, ale „pokazywał, że ta wolność szlachecka staje się fikcją, jeżeli o jej granicach, albo o podeptaniu tych granic, decyduje swobodnie rola ambasadora rosyjskiego” (prof. Nowak). Konarski stawiał przed szlachtą pytanie, czy jest gotowa na chociaż częściowe „zmiany w tym tradycyjnym prawie, do którego jesteście tak przywiązani, prawie do wolnego głosu, żeby uratować Rzeczpospolitą?”. Przestrzegał przed utratą niepodległości. Bo „Rzeczpospolita jest jak dom stary i wielki okręt, ale dawno lub nie opatrzony, lub z wierzchu tylko gdzieniegdzie łatany, do ruiny zaś i zniszczenia dążący, jeżeli gruntownie zreperowany nie będzie” (I. Chrzanowski).

Wysiłek ks. Konarskiego nie poszedł na marne, wydał owoce. Wkrótce w  naszym kraju doszło do głosu pokolenie przyszłych światłych obywateli, rozumiejących potrzebę przeprowadzenia reform, którzy w chwili zagrożenia nie zawahają się stanąć do walki w obronie ojczyzny. Przedstawicielem tego pokolenia będzie Tadeusz Kościuszko.

Tadeusz Kościuszko
Tadeusz Kościuszko, Wikipedia

Ignacy Chrzanowski zwrócił uwagę, iż Konarski jako pierwszy „zwalczając liberum veto nie tylko jako głupotę tłumów szlacheckich , ale jako prywatę magnatów, szczepił w Polsce myśl, która później (…) będzie coraz głośniej w literaturze dźwięczała: że interesy jednostki powinny być zawsze zgodne z interesami całego społeczeństwa i całego państwa”. Jak wspomniałam na samym początku ks. Konarski za swą działalność został uhonorowany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego medalem „Sapere auso” czyli „Temu, który odważył się być mądrym”.

Stanisław Konarski pozostawił po sobie znaczący dorobek literacki. W jego skład wchodzą chociażby mniej znane dzieła moralizatorskie o wymowie patriotycznej, jak również utwory okolicznościowe np. „Na dzień szlubny JW Ignacego Potockiego… z… Elżbietą… Lubomirską… 1772”, kazania i mowy okolicznościowe np. „Kazanie na pogrzebie… Józefa… Sapiehy miane w kościele Ichmciów XX. Misjonarzów w Warszawie die 28 Junii… r. 1732 w Warszawie”, listy, przekłady dzieł twórców francuskich (np. Woltera, Corneille’ a) itp. Autorstwo niektórych utworów jest dyskusyjne; niektóre z nich są mylnie przypisywane Konarskiemu.

Stanisław Konarski zmarł 3 VIII 1773 r. w Warszawie. Został pochowany w tamtejszym kościele pijarów przy ul. Długiej. Po upadku Powstania Listopadowego władze rosyjskie usunęły stamtąd szczątki pochowanych tam zakonników, w tym Konarskiego i przeniosły je na cmentarz Powązkowski. Miejsce pochówku przez długi czas było nieznane. Odnalazł je dopiero po II wojnie światowej, pod jedną z cmentarnych alejek, zakonnik Jan Innocenty Buba. Z jego inicjatywy  w ścianę zakrystii cmentarnej kaplicy św. Karola Boromeusza, znajdującej się w pobliżu tegoż miejsca, została wmurowana tablica pamiątkowa informująca o złożeniu tu szczątków owych zakonników.

Stanisław Konarski został patronem ulic w wielu polskich miastach, również w Gdańsku, a także licznych szkół np. szkoły podstawowej we wsi Żarczyce Duże, w której się urodził.

Ul. Konarskiego w Gdańsku
Ul. Konarskiego w Gdańsku

Powyższy artykuł napisałam na postawie takich źródeł, jak:

  • Wikipedia
  • „Encyklopedia Gdańska”
  •  „Historia literatury niepodległej Polski” Ignacego Chrzanowskiego
  • Dwóch audycji emitowanych w 1 Programie Polskiego Radia z cyklu „Historia żywa”, w czasie których dzieje Polski przybliża prof. Andrzej Nowak :  „Rządy ambasadorów carskich w Rzeczypospolitej i pierwsze próby ich zrzucenia (1733 – 1764)” z dn. 12 XII 2022 r. oraz „August III i Stanisław Konarski – jaki jest bilans ich działalności w historii Polski?” z 26 IV 2021 r.

Maria Sadurska

Stanisława Konarskiego, Wrzeszcz Górny, Gdańsk, województwo pomorskie, 80-218, Polska

 

Dodaj opinię lub komentarz.