Słowo „kunszt wodny”, dziś raczej zapomniane, miało wiele znaczeń. Krzysztof Celestyn Mrongowiusz zestawił je w swoim słowniku niemiecko-polskim następująco: ,,Wasserkunst-1) hydraulika, nauka o prowadzeniu wody; 2) wodne organy, fontanna, wodorzut, wodocisk, wodociąg, sztuczne igrzyska wód.”
Fontannę piszemy dziś przez dwa n, zamiast „wodorzut” mówimy wodotrysk. a przez „wodocisk” Mrongowiusz rozumiał zapewne wieżę ciśnień. Tutaj mam na myśli stację pomp zaopatrującą miasto w wodę pitną.
Koło czerpalne
Pierwszy gdański „kunszt wodny” nie miał pomp. W roku 1536: „założono kunszt wodny przy św. Gertrudzie, oraz koło. i również w tym roku zaczęto budowę wału z kunsztem wodnym przy Baszcie Nowej…” W innej kronice czytamy, że już w 1535 r. „zostały ułożone rury dla Gdańska przy Peterszawie (Zaroślaku) do prowadzenia wody z Raduni do studni na (Starym) Przedmieściu przy Baszcie Nowej.” Z kolei z rękopiśmiennej notatki z końca XVII w. w kronice Curickego dowiadujemy się, że jakaś tego rodzaju „machina” znajduje się „na tzw. bielniku peterszawskim, gdzie koło obraca się w Raduni.” Pozwala to sądzić, że było to koło czerpalne, konstrukcji podobnej jak w Lubece (od 1294 r.), Zurychu (1382), Bremie (1394) czy Monachium (1470), a na naszych ziemiach we Wrocławiu (1386),. Prąd wody obraca koło z przymocowanymi na obwodzie cylindrycznym naczyniami, które u dołu czerpią wodę, a u góry wylewają ją do rynny, odprowadzającej ją do rury wodociągu. Niewielkie koła tego rodzaju są do dziś używane do nawadniania gruntów we Frankonii. Nasze koło było w Kanale Raduni, mogło być też zasilane przez krótki ciek łączący go z fosą przed usypanym wokół baszty Nowej bastionem Przedmiejskim (Wiebego w rejonie obecnego parkingu przed Urzędem Wojewódzkim). Łącznik miał duży spadek i z pewnością wody w nim nie brakowało W 1691 r. zastąpiły go rury przeprowadzone bezpośrednio z Kanału Raduni, idące dalej po dnie fosy i pod wałem na Stare Przedmieście, z odnogą do Dolnego Miasta po drugiej stronie Starej i Nowej Motławy.
Rzut i przekrój gdańskiego Kunsztu Wodnego (M.Wittwerck, 1717). . A koryto, B koło wodne. C korbowód, E wahacz, F tłoczyska, G cylindry, H zbiornik. J odpływ, L przelew, M wylot przelewu, N stawidło górne, P stawidło dolne. R zawory w dnach cylindrów, S zawory tłoków’.
Kunszt wodny
Oznaką postępu była budowa prawdziwego Kunsztu Wodnego czyli wieży ciśnień ze stacją pomp. W 1536 r. miasto zwróciło się do króla Zygmunta Starego z następującą prośbą: „Ponieważ stwierdziliśmy, że przez naszą złą i śmierdzącą wodę miasto często jest zagrożone epidemicznymi chorobami, powzięliśmy plan. by z jeziora Nynkowskiego, położonego w dzierżawie szlachcica Jerzego Sokołowskiego, poprowadzić wodę do miasta. Prosimy o zezwolenie i polecenie wojewodom malborskiemu i pomorskiemu zbadania, iżby się gruntom przez to przeprowadzenie nie stała szkoda.” Król najpierw zwlekał do roku 1538, w którym wystawił gdańszczanom przywilej na doprowadzenie wody z jeziora (dziś Jasień), po czym w 1539 r.: „ułożono rury przez Siedlce z miasta do Krzyżowników, do stawu, który w tym samym roku wykopano … a także wody strumienia, który od Krzyżowników płynie do miasta, przeprowadzono pod ziemią do kunsztów wodnych (fontann) Prawego Miasta.” I wybudowano pierwszą wieżę ciśnień przed Bramą Wyżynną.
Jeżeli miała już pompy tłokowe, pompujące wodę do zbiornika, z którego spływała do sieci miejskiej, a wiele na to wskazuje, to była jedną z pierwszych tego rodzaju w Europie. Pompy tłokowe były znane w starożytności (Ktesibios, Witmwiusz), ale po upadku cesarstwa rzymskiego na długo o nich zapomniano. W czasach nowożytnych opisał je jako pierwszy Gregorius Agricola w 1556 r. Były wówczas w użyciu od niezbyt długiego czasu, Z pewnością nie od średniowiecza. Wieże wodne w Augsburgu, o których często się twierdzi że jako pierwsze otrzymały pompy tłokowe, były w rzeczywisotści od 1450 r. wyposażone w śruby Archimedesa, podnoszące wodę na kolejne piętra – dopiero w XVII w. zastąpiły je pompy tłokowe. Stare wieże wodne w Lubece miały pierwotnie koła czerpakowe; pierwsze pompy zamontowano tam w 1540 r.
Przeczytaj też:
W Brunszwiku pierwszą pompę wodną zainstalowano w 1525 r., w Hamburgu w 1531 r. We Wrocławiu pierwszą pompę miał zbudowany w 1534 r. kunszt wodny św. Macieja, najwcześniejsza udokumentowana wiadomość o pompie w tzw. Wielkim Kunszcie pochodzi z 1596 r. Nawet przodujące miasta Zachodu pod tym względem się nie pospieszyły, pierwsza pompa wodociągowa w Londynie zaczęła działać w 1593 r., w Paryżu w 1607. W związku z rozbudową fortyfikacji spaloną w 1562 r. gdańską wieżę ciśnień odbudowano na nowym miejscu, przy obecnym Targu Rakowym. Zniszczona w 1577 r., w 1584 r. odbudowana na nowo, zasilała wodą 564 miejskie studnie.
Szczegóły konstrukcji
Przedstawił je jako pierwszy w 1685 r. w dziele „Architekt Polski” Stanisław Solski. Bliższych informacji dostarczają rysunki i przekroje Michała Wittwercka z 1717 w Bibliotece Gdańskiej PAN oraz Jacoba Leupolda z 1739 r. Wysokość drewnianego zbiornika, zwanego kufą, wynosiła 8 m, pojemność ponad 50 m3. Na osi koła wodnego o średnicy 3,2 m. obracanego wodami Kanału Raduni, był osadzony mimośrodowo metalowy korbowód. Na jego drugim końcu, nad zbiornikiem, znajdował się wprawiany przez niego ruch wahacz, przymocowany do górnych końców metalowych drągów tłokowych (tłoczysk), wymuszający ich nich posuwisto zwrotny, na przemian, to jeden, to drugi, w górę i w dół. Na dolnych końcach tych drągów znajdowały się tłoki z zaworami, zasysające wodę z Kanału Raduni i podnoszące ją do zbiornika.
Napełnienie owej kufy zajmowało 15 minut. Jak łatwo obliczyć oznaczało to wydajność rzędu 4800 m3 na dobę czyli średnio po 80 litrów na ówczesnego mieszkańca – niewiele mniej niż dzisiejsze zużycie (125 l)! Jak pisano w 1717 r. „za pomocą tej pompy podnosi się wodę Raduni i przez rury leżące pod Bramą Wyżynną doprowadza do publicznych i prywatnych studni w mieście”.
Dalej czytamy, że „oprócz tego kunsztu wodnego są jeszcze dwie pompy, za pomocą których można czerpać wodę z fosy miejskiej i prowadzić ją do miasta. Jedna jest po prawej stronie przy moście Bramy Wyżynnej, na dole przy fosie, druga zaś przy tzw. Hucisku, u dołu przy wale. Pomp tych używa się. gdy Radunia (kanał Raduni) na św. Jana się zamyka, dla oczyszczenia dna. Tak od czasu do czasu zaopatruje się miasto w wodę za pomocą tych pomp. Do których poruszania potrzeba dwudziestu koni w dzień i w nocy. Podczas oblężenia 1807 r., gdy odcięto zarówno Radunię jak i wodę z Krzyżowników, były te pompy, nadzorowane przez budowniczego miejskiego Helda, bardzo użyteczne.”
Autor kończy opis dalszymi informacjami: „Oprócz wody z Raduni doprowadza się jeszcze do tego kunsztu wodnego wodę z Krzyżowników przez Siedlce i Nowe Ogrody; tą wodą zasila się trzy studnie publiczne, jedną studnię czerpalną i czterdzieści ujęć bieżącej wody w mieście.” Jedną z tych „studni publicznych” była zainaugurowana uroczyście w 1634 r. fontanna Neptuna.
