Odkrywca odczynu opadania krwinek czerwonych

0 Comments Edmund Biernacki, medycyna, Odczyn Biernackiego, zabory Maria 21 kwietnia 2023

Patronem jednej z ulic na gdańskim Chełmie jest Edmund Biernacki: polski uczony, lekarz, nauczyciel akademicki. Jako lekarz specjalizował się przede wszystkim w takich dziedzinach medycyny, jak neurologia i hematologia. Interesowała go również filozofia medycyny. W historii światowej medycyny zapisał się jako odkrywca odczynu opadania krwinek czerwonych, zwanego od jego nazwiska Odczynem Biernackiego (w skrócie OB).

Edmund Faustyn Biernacki urodził się 19 XII 1866 r. w Opocznie w Ziemi Radomskiej. Jego rodzicami byli Adolf Poraj – Biernacki i Joanna z d. Baranowska. Miał dwóch braci: Wiktora, który został fizykiem oraz drugiego, którego imienia nie znamy, a który został inżynierem.

Edmund kształcił się w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach, do którego uczęszczał inny znany Polak – przyszły pisarz, Stefan Żeromski, od 1934 r. patron tej szkoły.

Edmund Biernacki kontynuował naukę w Lubelskim Gimnazjum Męskim – placówce oświatowej, której początki sięgały XVI w., kiedy to powołano w Lublinie kolegium jezuickie. Warto dodać, iż w latach pięćdziesiątych XIX w. dyrektorem tegoż gimnazjum był Józef Skłodowski, dziadek noblistki, Marii Skłodowskiej – Curie. Po ukończeniu tej szkoły w 1884 r. Biernacki podjął studia medyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Pięć lat później otrzymał tam dyplom lekarza „cum eximia laude”, czyli „ze szczególną pochwałą”. Ten łaciński zwrot umieszczano niegdyś na dyplomach wręczanych studentom; oznaczał on „ocenę wyróżniającą” (Wikipedia).

Edmund Biernacki, jako świeżo upieczony medyk został wkrótce zatrudniony w swojej Alma Mater. Rozpoczął wtedy pracę naukową w katedrze farmakologii, której kierownikiem był rosyjski lekarz patolog, prof. Łazar Iljicz Thumas.

W 1887 r. napisał pracę pt. „O własności środków przeciwfermentacyjnych wzmagania i wstrzymywania fermantacyi wyskokowej i o pewnéj zależności ich siły od budowy chemicznéj” (jej tekst wydrukowano w oficynie K. Kowalewskiego). Za swoją kolejną rozprawę (napisaną rok później), zatytułowaną „Wpływ wprowadzonych pod skórę rozczynów solnych” został uhonorowany przez władze Uniwersytetu Warszawskiego złotym medalem.

Stefan Żeromski, pastel Kazimierza Mordasewicza. Wikipedia

Niebawem otrzymał stanowisko ordynatora kliniki chorób wewnętrznych. Jednakże już jesienią 1890 r. dzięki stypendium z Kasy im. Józefa Mianowskiego, będącej największą i najważniejszą polską organizacją naukową na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim (utworzoną w 1881 r.), wyjechał na staż naukowy za granicę.

W Heidelbergu zdobywał wiedzę z zakresu neurologii pod kierunkiem prof. Wilhelma Erba (dyrektora tamtejszej Kliniki Neurologicznej) oraz z fizjologii – pod kierunkiem prof. Wilhelma Kühnego. W kolejnym europejskim ośrodku naukowym, mianowicie w stolicy Francji, odbył staż w Klinice Chorób Nerwowych (której kierownikiem był neurolog, prof. Jean – Martin Charcot) oraz w Hôpital Tenon, którego ordynatorem był internista, prof. Georges Hayem (jeden z twórców światowej hematologii).

Biernacki po powrocie do Warszawy został ordynatorem w klinice diagnostycznej Michaiła Zieńca. Jednakże w związku z nasilającą się rusyfikacją w Królestwie Polskim po kilku latach zrezygnował z tego stanowiska. Wyjechał do Galicji, w której Polacy cieszyli się o wiele większą swobodą, niż w pozostałych zaborach.

Zamieszkał we Lwowie, gdzie podjął pracę na tamtejszym uniwersytecie. Latem wyjeżdżał do Karlsbadu, gdzie prowadził prywatną praktykę lekarską. Zmarł w sile wieku 29 XII 1911 r. z powodu niewydolności serca. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Był żonaty z Karoliną z d. Rudowską, z którą miał córkę Annę.

Edmund Biernacki zajmował się pracą naukową, pisał artykuły, które publikował w czasopismach polskich i niemieckich. Należały do nich „Gazeta Lekarska” (wychodząca w Warszawie od 1866 r.), „Przegląd Lekarski” (wydawany w Krakowie od 1862 r.) oraz „Zeitschrift für experimentelle Pathologie und Therapie” (czasopismo wydawane w Berlinie w latach 1905 – 21).

Jak wspomniałam na początku, uczony ten jest odkrywcą odczynu opadania krwinek czerwonych, czyli erytrocytów. Jako pierwszy zaobserwował zależność pomiędzy szybkością ich opadania a stanem ogólnym organizmu.

Wyniki swoich prac dotyczących tego zagadnienia opublikował zarówno w języku polskim, jak i niemieckim. Artykuł zatytułowany „Die spontane Blutsedimentirung als eine wissenschaftliche und praktisch – klinische Untersuchingsmethode” (w dosłownym tłumaczeniu „Spontaniczna sedymentacja krwi jako naukowa i praktyczno – kliniczna metoda badawcza”) ukazał się w 1897 r. w jednym z niemieckich czasopism naukowych.

Niestety odkrycie to często przypisywane jest dwóm innym naukowcom, mianowicie uczonemu szwedzkiemu Robertowi S. Fåhræusowi (który sugerował zastosowanie tegoż wskaźnika, jako testu ciążowego, gdyż u kobiet w ciąży jest on podwyższony) i Alfowi V. A. Westergrenowi (który opisał podwyższony wskaźnik u osób chorych na gruźlicę).

Edmund Biernacki napisał pierwszy podręcznik do hematologii w języku polskim dla studentów i lekarzy, zatytułowany „Zarys patologii krwi”, wydany w Warszawie 1905 r. (w drukarni K. Kowalewskiego).

Uczony ten w swoich badaniach wiele uwagi poświęcił zagadnieniom z zakresu neurologii oraz psychiatrii. Napisał następujące prace z tych dziedzin medycyny: „Przypadek hystero – neurastenii u mężczyzny” („Kronika Lekarska” 1890 r.), „W sprawie terapii padaczki” („Gazeta Lekarska”, 1910 r.), „W sprawie patologii i terapii nerwic czynnościowych” / podał E. Biernacki (z powodu broszury Teodora Dunina: „Zasady leczenia neurastenii i histeryi”), Warszawa 1902 r. , „Beobachtungen über die Glykolyse in pathologischen Zuständen, insbesondere bei Diabetes und functionellen Neurosen” czyli „Obserwacje glikolizy w stanach patologicznych, zwłaszcza w cukrzycy i nerwicach czynnościowych” (1900 r.).

Biernacki badał objawy neurologiczne występujące w przebiegu nieleczonej kiły. W wydanej współcześnie publikacji pt. „MSD Manual Podręcznik diagnostyki i terapii” możemy przeczytać, iż zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego dotyczą kiły późnej – trzeciorzędowej. „Pojawiają się zwykle 3 – 10 lat po zakażeniu, a obecnie w erze powszechnego stosowania antybiotyków prawie nie są spotykane. (…) Objawowa kiła układu nerwowego powodująca różnorodne zespoły kliniczne występuje u ok. 5 % nieleczonych chorych”. (…) „Uszkodzenie (…) rdzenia powoduje ataksję, zaburzenia odczuwania bólu, czucia głębokiego i zniesienie odruchów ścięgnistych. Często pierwszym objawem bywają ostre, silne bóle kończyn dolnych”.

Edmund Biernacki opisał objawy porażenia nerwu łokciowego u osób chorych na kiłę. Artykuł poświęcony temu zagadnieniu, zatytułowany „Analgesia der Ulnarisstammes als Tabessymptom” ukazał się w 1894 r. w niemieckim piśmie naukowym „Neurologisches Zentralblatt”. Po polsku tytuł tego artykułu brzmi: „Porażenie pnia łokciowego jako objaw Tabesa” (wg. Słownika Języka Polskiego objaw Tabesa jest wynikiem porażenia rdzenia kręgowego, będącego jednym z późnych objawów kiły).

Innym zagadnieniem z dziedziny neurologii, którym zajmował się Edmund Biernacki była afazja. Termin ten oznacza „upośledzenie lub utratę funkcji językowych, w którym rozumienie lub wypowiadanie słów (lub ich niewerbalnych ekwiwalentów) jest zaburzone w wyniku uszkodzenia ośrodków mowy w korze mózgowej” („MSD Manual Podręcznik diagnostyki i terapii”). Uszkodzenie tych ośrodków (zlokalizowanych u większości osób w lewej półkuli mózgu) może nastąpić wskutek urazu, zawału, guza mózgu lub rozwijającej się choroby zwyrodnieniowej.

Zagadnienie to Biernacki opisał w artykule „Afazya w świetle badań współczesnych: szkic literacko – krytyczny” (wyd. w warszawskiej drukarni K. Kowalewskiego w 1894 r.). Dwa lata później opublikował w języku niemieckim artykuł pt. „Die Aphasie im Lichte der neuesten Untersuchungsmethoden der Herz – und Lungenkrankheiten” (czyli „Afazja w świetle badań współczesnych w chorobach serca i płuc”).

Lekarz ten pisał również prace poświęcone chorobom zakaźnym oraz zagadnieniom z zakresu immunologii. W 1892 r. opublikował w „Gazecie Lekarskiej” artykuł pt. „Nowsze prace nad odpornością (immunitas) i leczeniem chorób zakaźnych”, zaś cztery lata później w niemieckim czasopiśmie medycznym „Centralblatt fur Bakteriologie, Parasitenkunde und Infektionskrankheiten” – artykuł pt. „Blutbefunde bei der asiatischen Cholera” (czyli „Badania krwi w azjatyckiej cholerze”).

Wśród jego publikacji poświęconych zagadnieniom medycznym znalazły się też i takie: „Sprawność lecznicza żelaza” („Przegląd Lekarski”, 1903 r.), „Kochsalz und kaliumsalz” czyli „Sól kuchenna i sól potasowa” („Zeitschrift für experimentelle Pathologie und Therapie”, Berlin 1911 r.), „W sprawie nawykowego zaparcia stolca” („Przegląd Lekarski”, 1909 r.) oraz „Pro domo mea: kartki z dziejów nauki polskiej” (1902 r.).

Edmund Biernacki zajmował się także filozofią medycyny. Należał po polskiej szkoły filozofii medycyny, której początki sięgają ukazania się dzieła wybitnego lekarza Tytusa Chałubińskiego pt. „O metodzie wynajdywania wskazań lekarskich”. Edmund Biernacki jest przedstawicielem tzw. „średniej” szkoły filozofii medycyny. Jak podaje Wikipedia był to „okres najbardziej reprezentatywny, obfitujący w nowe idee i dzieła, często utożsamiany z całą polską szkołą filozofii medycyny”. Dało wtedy o sobie znać „pojawienie się wśród jej reprezentantów samoświadomości tworzenia autonomicznego przedmiotu wiedzy – filozofii medycyny, a także podejmowanie problematyki filozoficzno – antropologicznej i etycznej” (Wikipedia). Najwybitniejszym przedstawicielem „średniej” szkoły filozofii medycyny był dr Władysław Biegański.

Do publikacji Edmunda Biernackiego z zakresu filozofii medycyny należą:

„Istota i granice wiedzy lekarskiej” – wydanie polskie (druk w 1899 r. w Warszawie w drukarni Granowskiego i Sikorskiego z serii: „Biblioteka Dzieł Wyborowych” nr 81) oraz niemieckie „Über Wesen und Grenzen des Ärztlichen Wissens” (1899 r.)
„Zasady poznania lekarskiego” (Warszawa, 1902 r.)

W związku z przypadającą w 1900 r. dziesiątą rocznicą śmierci Tytusa Chałubińskiego, Edmund Biernacki wydał publikację jubileuszową pt. „Chałubiński i obecne zadania lekarskie: z powodu dziesiątej rocznicy śmierci Tytusa Chałubińskiego” (druk w warszawskim w wydawnictwie J. Fiszera).

Bardzo zniszczony grób tegoż uczonego, pozbawiony tablicy oraz górnej płyty został niedawno gruntownie odnowiony z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Lekarskiego. Głównymi inicjatorami byli: kierownik Oddziału Klinicznego Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, prof. dr hab. med. Aleksander Skotnicki i Zbigniew Dąbrowski, prof. dr hab. z Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.

Uroczystość poświęcenia odnowionego grobu odbyła się 15 VI 2017 r. na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Dokonał tego lwowski zakonnik o. Piotr Franków w obecności konsula polskiego we Lwowie, Mariana Orlikowskiego, prorektora Lwowskiej Akademii medycznej, prof. dr hab. med. Andrija Bazylewicza, dyr. Lwowskiego Instytutu Hematologii, prof. Wasyla Nowaka, członków Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (w tym wyżej wymienionych głównych inicjatorów tegoż przedsięwzięcia).

Rok wcześniej z inicjatywy obu profesorów: Zbigniewa Dąbrowskiego i Aleksandra Skotnickiego – z okazji 150 rocznicy urodzin Edmunda Biernackiego – w serii Osiągnięcia Nauki Polskiej wydano znaczek pocztowy upamiętniający tego uczonego.

Powyższy artykuł napisałam na podstawie: