„W 1198 r. książę pomorski Grzymisław nadał rycerskiemu zakonowi joannitów znaczne posiadłości na Pomorzu Gdańskim. Celem księcia było zapewne wzmocnienie obronności swojej ziemi i uchronienie jej przed łupiestwem watah pruskich, dających się we znaki sąsiadom. Wśród nadań, jakie otrzymał zakon znalazły się również dzisiejsze Skarszewy, wówczas zapewne jeden z gródków terytorialnych tak licznie występujących w tej okolicy”.
Tak pisał na temat średniowiecznych początków pomorskiego miasteczka Skarszewy, leżącego na Kociewiu (dziś miasto gminne w powiecie starogardzkim), Franciszek Mamuszka w swej publikacji zatytułowanej „Gdańsk i Ziemia Gdańska”.
Jak to zwykle bywa, różne źródła podają rozmaite, często rozbieżne informacje na temat pradziejów poszczególnych miejscowości. Tak jest również i w tym przypadku.
W Wikipedii znajdziemy informację, że Skarszewy zostały założone dopiero w XIV w., zaś w 1198 r. Grzymisław nadał joannitom wieś o nazwie Reueninov (inne wersje to Rounino lub Rownino) – później zaginioną – leżącą w okolicy obecnej wsi Więckowy, w obrębie gminy dzisiejszej Skarszewy. Omawiana miejscowość, która w średniowieczu nosiła niemiecką nazwę Schöneck („piękny kąt”, „piękny zakątek”), miała zostać założona dopiero na początku XIV w., zaś do nadania prawa lokacyjnego miało dojść ok. 1320 r.
Z kolei publicystka i podróżniczka Maria Giedz utożsamia miejscowość o nazwie Równino ze Skarszewami. W swej publikacji zatytułowanej „Pomorze mniej znane” podaje, iż Grzymisław w 1194 r. podarował joannitom wieś Równino, którą od 1305 r. zwano Schönegk.. Zresztą nazwę tę, odnoszącą się do obecnych Skarszew przytacza również Franciszek Mamuszka.
Skarszewy niebawem stały się główną siedzibą joannitów, tzw. komandorii (po przeniesieniu jej z Lubiszewa), którzy wznieśli tu zamek, w sąsiedztwie którego założyli osadę, utworzyli parafię i wybudowali kościół.
Zdaniem Mamuszki, bardzo możliwe, że już w XIII w. osada ta otrzymała prawa miejskie. Potwierdzenie wcześniejszej lokacji z 1330 r. pochodzi z 1341 r. Maria Giedz twierdzi, że lokacja miała miejsce w 1320 r. Prawo lokacyjne dawało mieszkańcom szerokie uprawnienia, co przyczyniło się do prężnego rozwoju osady. Dodatkowym atutem było korzystne położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków pomorskich.
Miasteczko zostało wnet otoczone murami obronnymi, z czego zachowały się do dziś baszty i fragment muru od strony południowej. Krzyżacy przebudowali je i umocnili, więc pozostałości tych obwarowań, które możemy dziś oglądać, pochodzą z tamtych czasów. Dodatkowo zachował się średniowieczny plan ulic, co dotyczy np. Kowalskiej, Zduńskiej, Św. Jana i Spichrzowej. Rynek jednakże różni się od pierwotnego. Na miejscu dawnego ratusza wzniesiono w pierwszej połowie XX w. nową budowlę. Przy rynku zachowały się jednakże dwie osiemnastowieczne kamienice. Jest to Dom Wojewodów (zbudowany przed 1740 r., którego właścicielem był Józef Wybicki, twórca polskiego Hymnu) z zachowanymi piwnicami o kolebkowych sklepieniach, oraz Dom pod Gutenbergiem.
Zamek został wzniesiony na cyplu wysoczyzny, którego strome zbocze opada do rzeki Wietcisy, która otaczała z trzech stron zamek wraz z podzamczem. Z czwartej strony znajdował się szeroki suchy rów (fosa) oddzielający zamek od miasta. Łączność miasta z zamkiem zapewniał most zwodzony przerzucony nad wspomnianym rowem. Zamek ten później był kilkakrotnie niszczony, potem zaś odbudowywany. Z okresu średniowiecza pochodzą dziś tylko jego piwnica i części przyziemne ścian.
Jak wspomniałam, to joannici rozpoczęli budowę kościoła, która trwała w sumie dwieście lat. Jest to gotycki kościół farny św. Michała Archanioła, obecnie z wyposażeniem barokowym i rokokowym. Podobno został połączony podziemnym przejściem z zamkiem. Wg Marii Giedz fundatorem głównego ołtarza był tamtejszy osiemnastowieczny proboszcz, Adam Grabowski, późniejszy biskup chełmiński, odkrywca pierwszego odpisu kroniki Galla Anonima i pierwszy wydawca jego wersji drukowanej. W XVIII w. był tu również proboszczem stryj Józefa Wybickiego, Franciszek. Wg Wikipedii w Skarszewach wzniesiono jeszcze jeden kościół św. Jerzego wraz ze szpitalem i cmentarzem, który w 1686 r. znajdował się w ruinie.
Do dziś w herbie Skarszew widnieje głowa Jana Chrzciciela – patrona joannitów. Choć herb ten nie jest zgodny ze średniowiecznym pierwowzorem. W 1370 r. joannici sprzedali Skarszewy Krzyżakom. W 1433 r. miasto zostało spalone przez Husytów. W 1466 r. (na mocy II Pokoju Toruńskiego) Skarszewy znalazły się w granicach Rzeczypospolitej. Wtedy po raz pierwszy pojawiła się polska nazwa miasteczka. Stało się ono siedzibą starostwa i sądu grodzkiego (którą ulokowano w dawnym zamku joannitów); w 1762 r. odbywał w nim praktykę wspomniany już wcześniej przeze mnie młody Józef Wybicki. Od 1613 r. na zamku urzędował wojewoda pomorski (bowiem Skarszewy stały się stolicą województwa pomorskiego).
W 1594 r. w Skarszewach gościł tu Zygmunt III Waza. W 1629 r. miasto wraz z zamkiem zostało ograbione i w dużej mierze spalone przez Szwedów. Zamek odbudowano dopiero na przełomie XVII i XVIII w. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Skarszewy znalazły się pod panowaniem Prus. Nowe władze przywróciły średniowieczną nazwę „Schöneck” oraz zlikwidowały starostwo i włączyły miasteczko w obręb powiatu kościerskiego. Niestety zapoczątkowało to jego regres.
W styczniu 1807 r. w pobliżu Skarszew doszło do starcia wojsk pruskich z polskim oddziałem (dowodzonym przez majora Ulatowskiego) w służbie Napoleona. W 1885 r. wybudowano tu stację kolejową; Skarszewy znalazły się na trasie nieczynnej dziś linii kolejowej łączącej Pszczółki z Kościerzyną. W 1905 r. otrzymały dodatkowe połączenie kolejowe ze Starogardem Gdańskim (linia zamknięta w 1991 r.). W 1886 r. powstało w Skarszewach pierwsze lokalne czasopismo „Schoenecker Anzeiger”. W 1881 r. wzniesiono murowany, neogotycki kościół protestancki. Dziś jest to kościół katolicki św. Maksymiliana Kolbego. W 1887 r. gdańska firma Steimmig wybudowała żelazny most nad rzeką Wietcisą, łączący średniowieczną część miasta z ul. Dworcową.
W 1920 r. Skarszewy powróciły do Polski. 3 II 1920 r. ich mieszkańcy witali przybyłego na Pomorze gen Hallera. W 1923 r. gościł w tym miasteczku prezydent Stanisław Wojciechowski, a w cztery lata później – prezydent Ignacy Mościcki. W czasie okupacji niemieckiej teren ten stał się największym miejscem kaźni Polaków z powiatu kościerskiego. Najwięcej egzekucji przeprowadzono w październiku 1939 r. Wymordowano również lokalną społeczność żydowską oraz Cyganów. Na początku 1945 r. miasto zostało zbombardowane przez sowieckie samoloty. 8 III 1945 r. zostało przejęte przez Armię Czerwoną, która dokonała dalszych zniszczeń.
Po drugiej wojnie światowej miasto odbudowano. Wybudowano tu cegielnię, żwirownię, betoniarnię, tartak, młyny oraz zakłady przemysłu drzewnego. W 1978 r. zlikwidowano cmentarz ewangelicki z początku XVIII (na rogu ul. Młyńskiej i Dworcowej). Przy ul. Szkolnej 9 otwarto Muzeum Skarszew – Skarszewskie Centrum Ekspozycji Historycznych. Na rogu ulic: Kościerskiej i Kleszczewskiej wzniesiono „Napoleoński obelisk” z tablicą upamiętniającą cmentarz wojenny z czasów napoleońskich (zlikwidowany w 1938 r.).
Mam nadzieję, że zachęciłam Czytelników – oczywiście po ustaniu epidemii koronawirusa – do odwiedzenia tego malowniczo położonego miasteczka o jakże bogatej historii.
