Patronem jednej z ulic Górnego Wrzeszcza jest Stanisław Pawłowski, polski geograf, uczeń Eugeniusza Romera i Bronisława Dembińskiego. W II RP rektor Uniwersytetu Poznańskiego.
Stanisław Pawłowski urodził się 16 III 1882 r. w Dębowcu na Pogórzu Jasielskim. Był synem Józefa i Apolonii z Watulewiczów, która zmarła, gdy miał trzynaście lat.
W 1894 r. rozpoczął naukę w C. K. Gimnazjum im. Arcyksiężnej Elżbiety w Samborze (na ob. Ukrainie). Edukację kontynuował C. K. Gimnazjum w Jaśle, gdzie w 1902 r. zdał egzamin maturalny. Następnie podjął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie uczęszczał na wykłady wybitnego niemieckiego geografa i geomorfologa, Albrechta Pencka, który latach 1885 – 1906 pracował na tej uczelni.
W dalszej kolejności studiował na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie z kolei słuchał wykładów wybitnych polskich uczonych: Antoniego Rehmana – geografa, geomorfologa i podróżnika, Eugeniusza Romera – twórcy nowoczesnej polskiej kartografii oraz historyka, Bronisława Dembińskiego.
Po ukończeniu studiów Stanisław Pawłowski pracował początkowo w szkole średniej we Lwowie, następnie na swej Alma Mater. Tam w 1910 r. obronił pracę doktorską (pt. „Temperatura wód płynących w Galicji”), a trzy lata później – habilitacyjną (pt. „Zlodzenie górnej Wisły, górnego Dniestru oraz ich dopływów”). W 1918 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego.
Przedmiotem jego badań była geografia fizyczna i ekonomiczna. Jako pierwszy z polskich uczonych opracował charakterystykę rzeźby polskiego Wybrzeża („Charakterystyka morfologiczna wybrzeża polskiego”, 1922 r.). Zasłynął jako twórca geografii krajobrazowej. Był autorem licznych publikacji naukowych poświęconych głównie geografii Polski, w tym „O położeniu geograficznym Polski” (1924 r.), „Geograficzny krajobraz i położenie Poznania” (1928 r.), „O przyrodniczych podstawach geografii” (1934 r.).
Był też współautorem przetłumaczonego na kilka języków „Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej”, opracowanego w Instytucie Geograficznym, w którym pracował, a wydanego ze środków Fundacji „Nauka i Praca” im. Rektora Heliodora Święcickiego w Poznaniu. Stanisław Pawłowski był wieloletnim redaktorem różnych czasopism geograficznych.
W odrodzonej Polsce został profesorem Uniwersytetu Poznańskiego (uczelnia ta początkowo nosiła nazwę: Wszechnica Piastowska), który został utworzony 4 IV 1919 r. z inicjatywy członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Stanisław Pawłowski włączył się w organizację tejże uczelni, utworzył Instytut Geograficzny.
W roku 1932 został rektorem wspomnianej poznańskiej uczelni. Jednakże już w następnym roku złożył rezygnację z tego urzędu, którą Senat uniwersytetu odrzucił. Ponownie wybrany na ten urząd, nie przyjął go. Jego decyzja mogła wiązać się z trudną sytuacją, w jakiej znalazł się Uniwersytet Poznański po uchwaleniu ustawy ograniczającej jego autonomię. Ponadto wśród pracowników i studentów ścierały się różne opcje polityczne, trwały burzliwe dyskusje, organizowane były wiece, dochodziło do strajków.
W styczniu 1920 r. Pawłowski został prezesem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (które zostało utworzone w 1906 r. w Warszawie i którego działalność była początkowo ograniczona jedynie do zaboru rosyjskiego; po odzyskaniu niepodległości objęło nią cały kraj). W 1924 r. członkiem honorowym tegoż Towarzystwa został znany pisarz, Stefan Żeromski.
W 1923 r. Stanisław Pawłowski założył Zrzeszenie Polskich Nauczycieli Geografii. Do momentu wybuchu II wojny światowej pełnił w nim funkcję przewodniczącego. W 1925 r. z jego inicjatywy powstało Ogólnokrajowe Towarzystwo Geograficzne, a trzy lata później – Towarzystwo Geograficzne w Poznaniu.
W 1933 r. został członkiem utworzonego w tymże roku – pod patronatem Ministerstwa Spraw Wojskowych – Tymczasowego Komitetu Doradczo – Naukowego. Jak podaje Wikipedia komitet ten był jedną z pierwszych w Polsce „prób instytucjonalnego wykorzystania środowiska naukowego w celu zwiększenia wojskowo – gospodarczego potencjału kraju. (…) Zakres prac TKDN był bardzo szeroki, od doskonalenia istniejącego uzbrojenia po technologie eksperymentalne (np. karabin elektryczny)”.
W 1936 r. Stanisław Pawłowski został przyjęty do Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) – instytucji naukowej utworzonej w Krakowie w 1872 r. (oficjalnie 7 V 1873 r.). W uznaniu olbrzymiego dorobku naukowego tegoż uczonego, w 1938 r. na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Amsterdamie wybrano go na wiceprezesa Międzynarodowej Unii Geograficznej – organizacji naukowej zrzeszającej uczonych z różnych krajów, utworzonej 22 VII 1922 r. w Brukseli. W latach 1928 – 38 funkcję tę sprawował Eugeniusz Romer.
W 1938 r. Stanisław Pawłowski otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, zaś pośmiertnie (w 1957 r.) Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Ogrodzenia Polski. Za swoje osiągnięcia naukowe został również uhonorowany przez władze innych krajów. Otrzymał: Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Cywilnej (odznaczenie bułgarskie), Krzyż Komandorski Orderu Oranje – Nassau (odznaczenie holenderskie) i Order św. Sawy (odznaczenie nadawane przed II wojną światową przez Królestwo Serbii i Królestwo Jugosławii).
14 X 1939 r. Stanisław Pawłowski został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu. 2 – ego grudnia przewieziono go do Fortu VII Twierdzy Poznań, w którym okupanci niemieccy utworzyli KL Posen (Konzentrationslager Fort VII Posen) – na mocy decyzji Artura Greisera, namiestnika Rzeszy (po niem. Reichsstatthalter) na województwo poznańskie. W czasie wojny zamordowano w nim ok. dwudziestu tysięcy Polaków z terenu Wielkopolski.
Stanisław Pawłowski został rozstrzelany 6 I 1940 r. w rejonie wsi Dębienko i Wypalanki, w gminie Stęszew w północno – zachodniej części ob. Wielkopolskiego Parku Narodowego. Było to miejsce kaźni więźniów Fortu VII, obozu w Żabikowie oraz pacjentów ze szpitala psychiatrycznego w Kościanie. Zamordowano tam wielu przedstawicieli miejscowej inteligencji, działaczy społecznych oraz byłych powstańców wielkopolskich. Oprócz Stanisława Pawłowskiego zginął tam chociażby prof. Stanisław Kalandyk (fizyk, wykładowca Uniwersytetu w Poznaniu), Adolf Bniński – wojewoda poznański, Senator II RP IV kadencji oraz członkowie Delegatury Rządu na Kraj.
W akcie zgonu profesora Pawłowskiego podano informację, iż przyczyną jego śmierci było zastrzelenie w czasie próby ucieczki w więzienia. Stanisław Pawłowski był żonaty z Ewą, z d. Kamińską. Ich córka Wanda i syn Przemysław zginęli w KL Auschwitz.
Po wojnie profesor został patronem ulic w różnych polskich miastach, w tym w Gdańsku. Jak również szkół: Zespołu Szkół nr 3 w Jaśle oraz Szkoły Podstawowej w Dębowcu. W 2010 r. na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu imię prof. Stanisława Pawłowskiego nadano Collegium Geographicum na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych.
Stanisławowi Pawłowskiemu poświęcono jeden z filmów dokumentalnych, z cyklu „Wybitne postacie Uniwersytetu” (w reżyserii Adama Wardelskiego).
Powyższy tekst napisałam na podstawie następujących źródeł:
- www.encyklopedia.pwn.pl
- Wikipedia „Encyklopedia Gdańska”
- www.amu.edu.pl/uniwersytet/o-uam/historia
