O Fabryce Karabinów w Gdańsku (Gewehrfabrik Danzig) wie prawie każdy, o działającej także tutaj Fabryce Amunicji (Munitionsfabrik Danzig) produkującej amunicję strzelecką już znacznie mniej. Ale o tym, że w Gdańsku funkcjonował w swoim czasie jeden z największych w Prusach (Niemczech) producentów pocisków artyleryjskich, to już raczej bardzo wąskie grono specjalistów z dziedziny historii uzbrojenia.
Chodzi mianowicie o firmę: Die Eisengießerei und Maschinenbauanstalt von Carl Steimmig & Co. czyli Odlewnię Żelaza i Fabrykę Maszyn Carl Steimmig & Co. Choć w zależności od źródeł spotyka się również bardzo różne formy zapisania tego nazwiska jak na przykład: Steinmig, Stimmig, Steimig, Steinig. Jest to tak często przekręcane nazwisko w źródłach, że może nastręczać nieco problemów podczas poszukiwania informacji na jej temat.
Choć to firma znamienita i z bardzo bogatą historią, wybrałem do opowiedzenia właśnie ten bardzo wąski temat dotyczący produkcji uzbrojenia, jako chyba zasadniczo nieznany rozdział działalności tej firmy.
Historia firmy na Dolnym Mieście (Niederstadt) w Gdańsku zaczyna się w roku 1841 kiedy to Carl Steimmig kupuje przy ulicy Weidengasse (ul. Łąkowej) parcele pod numerami 449 i 450 (według ówczesnej numeracji). Celem zakupu było otwarcie w tym miejscu odlewni żelaza i fabryki maszyn. W chwili powstania była to druga odlewnia żelaza obok odlewni firmy p. Geschkata., ale pierwsza lokowana ściśle w Gdańsku.
Odlewnia Żelaza C. Steimmig-a na Dolnym Mieście znajdowała się mniej więcej w miejscu dzisiejszego usytuowania budynku biurowca spółki LPP S.A. przy ulicy Łąkowej 39/44 (to dawny budynek Gdańskiego Monopolu Tytoniowego który został wzniesiony w latach 1924-1927) oraz kwartału ulicy Królikarnia pod numerami 4, 5, 6/7, 13, 21 (tutaj orientacyjnie stał budynek samej odlewni).
W późniejszym czasie, w latach pięćdziesiątych XIX w. kompleks fabryczny rozrósł się jeszcze o fabrykę maszyn Maschinenfabrik R.Steimmig & Co. Dziś mniej więcej to teren leżący pomiędzy obecnymi ulicami Królikarnia, Stefanii Sempołowskiej oraz Chłodnej. Zatem widać że był to wówczas dość znaczny obszar działalności jaki zajmowała wówczas firma. Lokacja fabryki była godna uwagi ponieważ mieściła się ona wówczas pomiędzy Fabryką Karabinów (Gewehrfabrik Danzig) a Królewskimi Warsztatami Artyleryjskimi (Königlich Artilleriewerkstatt).
Raczej nie napotkamy dawnych zdjęć lub pocztówek z tego obszaru miasta z okresu działalności zakładów, nie wspominając już o zdjęciach samego zakładu z zewnątrz i wewnątrz hal produkcyjnych. Dzisiaj po dawnej działalności fabryki nie ma nawet śladu i trudno szukać nawet jakiś reliktów w postaci zabudowy lub układu ulic. I to nie wcale za przyczyną zawieruchy w postaci II Wojny Światowej, tylko już na początku XX wieku obszar, na którym działała firma, całkowicie zmieniono urbanistycznie.
Zatrudnienie
Dysponujemy częściowymi informacjami na temat wielkości zatrudnienia w odlewni żelaza pana C. Steimmiga. Na przykład w 1858 roku miała ona zatrudniać około 115 osób. Dla porównania jej konkurencja z Oliwy (Maschinenfabrik und Eisengiesserei T. Behrendt & Co., dawniej Geschkat) w tym samym czasie zatrudniała około 127 osób. Jak na ówczesne stosunki panujące w połowie XIX w. były to zatem stosunkowo dość duże firmy prywatne. W kolejnych latach działalności odlewni p. Steimmiga zatrudnienie stopniowo wzrastało osiągając w roku 1874 poziom około 200 osób pracujących w firmie.
przeczytaj:
- Na czas pokoju i w czas wojny
- Fabryka karabinów w Oliwie – przyczynek do dziejów
- Eugen Dautert – robotnik z Fabryki Karabinów
- Jak broń z Gdańska zdobywała Dziki Zachód
- Dyrekcja i zarząd wojskowy Fabryki Karabinów w latach 1817-1921
- Kim był Wilhelm von Flotow?
- Pieczątka firmowa Gewehrfabrik Danzig z lat 1919–1921
- Montaż „gdański” dla celowników optycznych – „Zielfernrohrhalter für Gewehre”
Produkcja wyrobów odlewanych
Na podstawie danych umieszczonych między innymi w „Zeitschrift für das Berg-, Hütten- und Salinenwesen in Preussischen Staate” mamy szczątkowe informacje o wielkości produkcji zakładu w postaci wyrobów odlewanych, do których należały także skorupy pocisków artyleryjskich. Jednak nie wiadomo na obecną chwilę jaki był to udział procentowy w ogólnej produkcji odlewni żelaza.
Według tego rocznie odlewano w latach wyrobów żeliwnych w następującej ilości:
- 1862 – 8892 Ctr. (ogólnie w Gdańsku)
- 1864 – 17000 Ctr. (ok. 876 ton) o wartości około 90.000 talarów
- 1866 – 19552 Ctr. (ok. 1006 ton) o wartości około 105.000 talarów
- (Według dawnej miary pruskiej cetnar to 51,45 [kg].)
Czy to była mało, czy dużo trudno określić. Dość powiedzieć, że w tym samym okresie fabryka Königliche Eisengiesserei w Berlinie produkowała odlewane wyroby żeliwne na nie wiele wyższym poziomie od gdańskiej firmy.
Jednakże widać wzrost produkcji w latach poprzedzających wielkie konflikty zbrojne Królestwa Prus z lat 1864 (z Danią), 1866 (Austro-Węgrami), 1870 (z Francją), co może być powiązane z produkcją zbrojeniową. Z kolejnych lat niestety nie ma żadnych dostępnych informacji, ponieważ firma odmówiła ich podawania do kolejnych roczników statystycznych danych na temat wielkości swojej produkcji. Być może mogło mieć to bezpośredni związek właśnie z produkcją na rzecz wojska.
Odlewnia pocisków artyleryjskich
Choć produkcja pocisków artyleryjskich, a właściwie to ich skorup było jedną ze wyspecjalizowanej działalności firmy C. Steimmiga, to sama fabryka prawdopodobnie nie posiadała w tym celu wydzielonego wydziału od pozostałej produkcji odlewniczej. W roku 1858 firma miała być wyposażona w maszynę parową o mocy 8 koni mechanicznych napędzających zakładowe maszyny oraz posiadać dwa piece hutnicze (żeliwiaki) do wytopu żeliwa.
Budynki fabryczne i samo otoczenie podwórza fabryki mogły wyglądać podobnie, jak w przypadku zakładów metalurgicznych Grusonwerk w Buckau. Czyli sam budynek fabryczny wykonany był zapewne w technice ściany szkieletowej (z tzw. muru pruskiego). Posiadał duże i szerokie okna z luksferami oraz świetliki na dachu zapewniające szeroki dostęp do naturalnego światła dziennego (z braku powszechnie dostępnego sztucznego oświetlenia). Na samym podwórzu przyfabrycznym zapewne „walały” się stosy wykonanych elementów, złom i odpady poprodukcyjne oraz same surowce niezbędne do wytopu żeliwa.
Jak mogła wyglądać sama produkcja w zakładach Steimmiga, możemy sobie tylko wyobrazić na podstawie zdjęcia odlewni pocisków artyleryjskich państwowego zakładu z Berlinie, zajmującego się tym samym profilem produkcyjnym. Zdjęcie to oddaje klimat odlewni z tamtego okresu oraz daję mam pogląd na wyposażenie i oprzyrządowanie potrzebne do takiej produkcji.
Asortyment produkcyjny
Przełom połowy XIX w. to również przełom w rozwoju artylerii. Wtedy to właśnie wiele europejskich krajów (m.in. Francja i Prusy) rozpoczęły podejmowanie prób zwiększenia zasięgu i celności artylerii. Obywało się to przez poprzez nadawanie pociskom stabilizacji poprzez ich rotację podczas lotu. Z gwintowanych luf armatnich zaczęto wystrzeliwać długie i opływowe w kształcie pociski. Aby wymóc obrót pocisku podczas przejścia przez gwintowany przewód lufy, początkowo odlewane żeliwne pociski otoczono bardzo grubym płaszczem z utwardzanego ołowiu. Ponadto ołowiany płaszcz pocisku służył również do uszczelnienia przewodu lufy podczas wystrzału. Takie pociski wybuchowe (granaty) nazywano płaszczowymi od Bleimantel Granaten lub Bleihemdgranate.
Prusy również nie próżnowały w tym względzie i wprowadziły w tamtym czasie do użytku bardzo wiele nowych wzorów sprzętu artyleryjskiego polowego, oblężniczego, fortecznego, morskiego. Dodatkowo początkowo oznaczenia kalibru podawano w kalibrach funtowych, a następnie po roku 1871 w wyniku ujednolicenia nazewnictwa po przejściu na system metryczny w centymetrach według schematu:
4 funty – 8 cm
6 funtów – 9 cm
12 funtów – 12 cm
24 funty – 15 cm
Nie wiemy jaki dokładnie asortyment amunicji artyleryjskiej produkowała odlewnia żeliwa w Gdańsku. Można założyć że był to zapewne szeroki zakres kalibrów pocisków i typów stosowanych w ówczesnej artylerii. Nie wiadomo również czy była to produkcja ogólnowojskowa, czy też tylko wydzielona na przykład na potrzeby floty wojennej, artylerii nadbrzeżnej czy artylerii lądowej.
Fabryka rozpoczęła produkcje w połowie lat 50-dziesiątych prawdopodobnie od pocisków armatnich starego typu, czyli jeszcze w formie okrągłych kul pełnych (Vollkugeln), ale także granatów (Granatkugeln). Ale już na początku lat sześćdziesiątych rozpoczęto niewątpliwie produkcję bardziej nowocześniejszych typów pocisków do armat nowego typu (gwintowanych, ładowanych odtylcowo).
Były to zapewne pociski w kalibrach 8cm, 9cm i 12 cm w typie granatów ( Feldgranate) i szrapneli (Feldschrapnell) wzoru C/61. Odlewnia mogła również też przy tej okazji odlewać kulki kartaczowe i szrapnelowe. W produkcji mogły znaleźć się również pociski większych kalibrów do artylerii ciężkiej kalibrów 15cm, 24 cm, 28 cm, stosowanych w artylerii nadbrzeżnej, okrętowej. W kolejnych latach wchodziły do produkcji zapewne wzory nowych pocisków artyleryjskich typu: C/64, C/69, C/73, C/76, C/80. Jeszcze bowiem w połowie lat 70-dziesiątych kierowano do firmy zapytania o możliwości opracowania i wdrożenia produkcji nowych wzorów pocisków.
„(Artilleriewesen in Preußen .)
In Deutschland wird an der Beschaffung des neuen Geschützmaterials mit Eifer gearbeitet. In den Artilleriewerkstätten sind fast alle anderen Arbeiten zurückgelegt und werden beinahe ausschließlich Protzen und Laffeten für die neuen Feldgeschütze angefertigt. Die gußstählernen Laffetenwände der letzteren liefert Krupp. Vor einigen Tagen sind Modelle der neuen Artilleriegeschosse an verschiedene Eisenwerke, wie die Sterkradter Hütte, die Rheinhöller Hütte bei Kreuz nach, Gebrüder Steimig in Danzig, Krupp und Grüson, behufs Konkurrenz zur Lieferung, übersendete.“
Gemeinde-Zeitung: unabhängiges politisches Journal, 1874 nr 4
Produkcja pocisków artyleryjskich w odlewni Steimmiga musiała trwać przynajmniej do końca lat osiemdziesiątych XIX w. Wtedy to jeszcze firma jest wymieniana w Leksykonie Meyers’s w roku 1887 (tom wydany z tym hasłem) jako jeden z producentów skorup pocisków artyleryjskich. Jest to ostatni ślad po działalności firmy w tym zakresie na jaki udało się do tej pory natrafić.
„Die Geschosse der Artillerie werden zum Teil in Privathüttenwerken gefertigt (Hartgußgranaten von Gruson in Buckau bei Magdeburg und Ganz u. Komp. in Ratibor, Granaten und Schrapnells in der Gutehoffnungshütte zu Sterkerade, Rheinböller-Hütte bei Bacharach, Steinmig in Danzig u. a. m.). Staatliche Geschoßfabriken bestehen in Spandau, Siegburg und Ingolstadt.“
Meyers Konversations-Lexikon, 1888
Znakowanie wyrobów
Wyroby w postaci pocisków artyleryjskich z danej fabryki były niekiedy znakowane w celu identyfikacji ich dostawcy. W początkowym okresie produkcji wyroby pochodzące z firmy C. Steimmiga były znakowane poprzez naniesienie na skorupie pocisku litery „D”. Mówimy tutaj o początku lat 60-dziesiątych XIX w. Dodatkowo orientacja ułożenie litery znakowania było równocześnie oznaczeniem typu skorupy pocisku, w tym przypadku albo granatu albo szrapnela (różniły się one bowiem budową między innymi grubością ścianek i częścią głowicową pod zapalnik).
Znakowanie w postaci litery „D” było prawdopodobnie stosowane przez cały okres produkcji pocisków artyleryjskich przez odlewnię C. Steimmiga, co potwierdzają różnego rodzaju opracowania w postaci podręczników i instrukcji wojskowych.
Gdy fabryka rozpoczynała produkcję była jednym z czterech zakładów produkcyjnych i jednym z większych producentów. Jest wymieniana obok dwóch fabryk państwowych (królewskich) i jednej prywatnej:
- Königliche Eisengießerei zu Berlin
- Königliche Geschützgießerei zu Spandau (bei Berlin)
- Eisengiesserei Steinmig, Danzig
- Privatgießerei Gutehoffnungshütte, Sterkrade
Krótko po zwycięskiej wojnie 1870/71 z Francją i ustanowieniu Cesarstwa Niemieckiego, w Królestwie Prus zaczęło rozbudowywać istniejący państwowy przemysł zbrojeniowy, warsztaty wojskowe lub tworzyć nowe fabryki. Było to możliwe dzięki wysokim kontrybucjom nałożonym na Francję po przegranej przez nią wojnie. Rozwijały się zatem większe państwowe zakłady produkcyjne w Siegburgu i Ingolstadt. Firmy prywatne również nie próżnowały w tej materii będąc wówczas w wysokiej koniunkturze. Pod koniec lat siedemdziesiątych konkurencja na tym polu była już znacznie większe i odlewnia w Gdańsku była tylko jednym z kilkunastu zakładów produkcyjnych i to bynajmniej już nie największym w dodatku.
Wymienię tutaj listę producentów pocisków artyleryjskich z ich przypisanymi znakowaniami:
- Geschütz-Gießerei zu Spandau – G.G.
- Geschoß-Fabrik zu Siegburg – G.F.
- Eisengießerei und Maschinenfabrik von Gruson in Buckau – M
- das hannoversche Guß- und Walzwerk in Hannover – H
- Union in Königsberg – K
- Eisengießereibesitzer Carl Steinmig & Comp. in Danzig – D
- Aktienverein für Bergbau- und Hüttenbetrieb (Gutehoffnungshütte) in Sterkrade – S
- Union in Dortmund – U
- Halbergerhütte – B
- Rheinböllerhütte – P
- Berliner Maschinenbau Actien Gesellschaft (vormals Schwarzkopf) – A
- Wilhelmshütte Aktien Gesellschaft für Maschinenbau und Eisengießerei in Sprottau – W
Piotr Bochyński
Bibliografia:
- „Handbuch für die Offiziere der königlich preußischen Artillerie: Auf dienstl. Veranlassg gedr“; Berlin 1860
- Kriegsfeuerwerkerei: Vorschriften für die Anfertigung, Untersuchung, Verpackung und Aufbewahrung der Kriegsfeuer. Die Zündungen ; Die Munition ; Die besonderen Kriegsfeuer. Erster Theil, Tom 1; Berlin 1877
- Wilhelm Witte: „Die gezogenen Feldgeschütze nach ihrer Einrichtung, Ausrüstung etc. 3.” Auflage, Verlag Ernst Siegfried Mittler und Sohn, Berlin 1867
- H. von Müller: „Die Entwicklung der Feld-Artillerie.” Verlag von Robert Oppenheim, Berlin 1873
- „Leitfaden zum Unterricht über die gezogenen Geschütze und deren Behandlung für die Unteroffiziere der Königl. Preuß. Artillerie.” Verlag der Vossischen Sortiments-Buchhandlung, Berlin 1861
- Martin Prehm: „Die Artillerie-Schießkunst aus preußischen gezogenen Geschützen.” Vossische Buchhandlung, Berlin 1867
- Wehrtechnikmuseum.de. (2023). „Preußische Bleimantelgranaten um 1860.” [online] Available at: https://www.wehrtechnikmuseum.de/Exponate/Bleihemdgranaten/bleihemdgranaten.html [Accessed 24 Feb. 2023]
- Akpool.de. (2023). Foto Ansichtskarte / Postkarte Staatliche Geschossfabrik, Gießerei, Gießen von Granaten. [online] Available at: https://www.akpool.de/ansichtskarten/28122903-foto-ansichtskarte-postkarte-staatliche-geschossfabrik-giesserei-giessen-von-granaten [Accessed 25 Feb. 2023].
- Sket.de. (2020). Harte Schale, weicher Kern – SKET GmbH – Spezialist für Dimension und Präzision im Maschinen- und Anlagenbau. [online] Available at: https://www.sket.de/de/sket-blog/sket-zeitreise/item/261-harter-schale-weicher-kern [Accessed 2 Mar. 2023].
