Mądry i głupi – Ignacy Krasicki „Bajki i przypowieści”
Nie nowina, że głupi mądrego przegadał;
Kontent więc, iż uczony nic nie odpowiadał,
Tym bardziej jeszcze krzyczeć przeraźliwie począł;
Na koniec, zmordowany, gdy sobie odpoczął,
Rzekł mądry, żeby nie był w odpowiedzi dłużny:
Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny.
Przypominam sobie ten wierszyk, ilekroć słyszę wystąpienia niektórych polityków, a zwłaszcza, o zgrozo, niektórych posłów.
Dzwon… A skąd wzięły się w naszym świecie dzwony, te instrumenty wydające dźwięk przez uderzenie w tzw. płaszcz dzwonu belką lub bijakiem z zewnątrz, albo przez serce umieszczone wewnątrz urządzenia ?
W Europie pojawiły się dopiero w V wieku n.e. Najpierw we Włoszech i Francji. Badacze twierdzą, że rodowód ich sięga nawet IX wieku p.n.e. Z tego okresu pochodzi bowiem najstarszy zachowany dzwonek z brązu znaleziony w pobliżu Babilonu. Dzwonki znane były w Egipcie, Chinach, a także w Ameryce przedkolumbijskiej. Od wielu lat są obecne w Indiach, Nepalu, Tybecie. W Starym Testamencie w Księdze Wyjścia pojawiają się dzwonki jako elementy zdobiące szaty kapłana. Pełniły więc dzwony różne funkcje. Obrzędowe, sygnalizacyjne, ale były także instrumentami muzycznymi.
Wraz z postępującą chrystianizacją stały się dzwony nieodłączną częścią klasztorów i świątyń, wznoszonych w Europie, a po odkryciu Nowego Świata także w Ameryce. Nadal funkcjonowały dzwony alarmowe umieszczane na wieżach obronnych, znane już w IX wieku. Pojawiły się też inne dzwony pełniące funkcje świeckie. To dzwony ratuszowe. Rozpowszechniły się ludwisarnie.
W 968 roku papież Jan XIII (na Stolicy Piotrowej w latach 965 – 972, to za jego pontyfikatu Mieszko I przyjął chrzest) poświęcił dzwon na Lateranie. I nadał mu imię Jan. Odtąd nastąpiła personifikacja dzwonów. Przez poświęcenie i nazwanie dzwony kościelne wkroczyły do sfery sacrum, przestały być tylko urządzeniami wydającymi dźwięk.
Znamy dzwony okrętowe, starsi pamiętają ręczne szkolne dzwonki, którymi woźny ogłaszał koniec lekcji, są dzwonki pasterskie, dzwonki janczary używane w czasie kuligów. Poświęcone dzwonki loretańskie miały chronić przed uderzeniem piorunów, burzami, ale i przed zarazą… Dawni bartnicy zawieszali przy barciach samobitnię, czyli dzwon, który uderzał niedźwiedzia, gdy ten odpychał urządzenie, by dostać się do miodu.
Historią dzwonów, sposobem ich wytwarzania i naprawy, akustyką, dzwonami jako instrumentami muzycznymi, a także inskrypcjami umieszczonymi na dzwonach, zajmuje się dział nauki, zwany od łacińskiego słowa campana, kampanologią.
O miano największych dzwonów na świecie ubiegają się Car Kołokoł (choć ten nigdy nie został zawieszony a przewidziano dlań miejsce na Kremlu w Moskwie) i dzwon Mingwan w Birmie. Car Kołokoł ważący 202 tony powstał w 1735 roku. Po dwóch latach spadł z płonącego rusztowania, co spowodowało odłamanie się jedenastotonowego fragmentu. Dopiero w 1836 roku dzwon został ustawiony na postumencie u podnóża dzwonnicy Iwana Wielkiego. Dzwon birmański waży 90 ton, odlano go w 1808 roku. Nie posiada on serca. Dźwięk wydobywa się przez uderzenie pałką.
W Polsce dzwon „Zygmunt”, ważący niemal 13 ton, zawisł w katedrze na Wawelu w 1521 roku (wyobrażenie uroczystego zawieszenia dzwonu przedstawił Jan Matejko). Dopiero w 2000 roku „Zygmunt” ustąpił pierwszeństwa dzwonowi z Bazyliki w Licheniu nazwanemu „Maryja Bogurodzica”. Wagę obu tych dzwonów różne źródła podają w zależności od przyjętej metodologii. Jeśli mowa o całkowitej wadze, łącznie z jarzmem, to jest to odpowiednio właśnie 13 i 19 ton. W 2023 roku w Brazylii w sanktuarium, które poświęcone jest Bogu Ojcu Przedwiecznemu, w miejscowości Trindade, odezwał się dzwon „Głos Ojca”, ważący 55 ton, a wykonany w Polsce!
Sztuka odlewania dzwonów znana była w wielu miastach polskich. Warsztaty ludwisarzy działały także w Gdańsku. Encyklopedia Gdańska wymienia m.in. Johanna Gottfrieda, jego synem był Anthony Carl Gottfried. Protoplastą innego rodu był Gerhard Bennigk. Skupisko warsztatów gdańskich ludwisarzy znajdowało się w okolicach Bramy Dzwonów (Glockentor). Dziś na tym miejscu znajduje się kompleks obiektów Teatru Wybrzeże.
W Gdańsku udało się odbudować carillony, czyli zespoły dzwonów wieżowych, na których można wybijać melodie sercami lub młotkami. Gdańskie carillony z wieży kościoła św. Katarzyny i wieży Ratusza Głównego Miasta w 2021 roku zostały wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.
W 1800 roku Fryderyk Schiller (1759 – 1805) napisał jedną ze swoich najsłynniejszych ballad „Pieśń o dzwonie”. Utwór jest hołdem dla rzemieślników – artystów, ich kunsztu, wiedzy i wysiłku. Ballada zawiera opis procesu powstawania dzwonu, a słynna stała się także ze względu na motto, które zaczerpnął poeta z „Encyklopedii ekonomicznej” niemieckiego encyklopedysty Johanna Georga Krunitza z 1780 roku, a które później wyryto na jednym z dzwonów katedry w Szafuzie (Szwajcaria). Vivos voco, mortus plango, fulgura frango – żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę.
W twórczości polskich poetów także pobrzmiewa głos dzwonów. W 1838 roku opublikowano „Balladę, jakich wiele”, utwór Jana Nepomucena Jaśkowskiego (1807 -1882), poety tworzącego właśnie ballady i gawędy. Ballada o synu marnotrawnym rozpoczynająca się słowami:
Wieczorem w niedzielę
Przy wiejskim kościele
Dziad stoi i bije we dzwony;
Młodzieniec nieznany
I pyłem odziany
Nadchodzi i słucha zdziwiony
stała się nawet popularną pieśnią. Kazimierz Przerwa Tetmajer (1865 -1940) stworzył w 1905 roku tryptyk „Dzwony”, z którego pochodzi charakterystyczny dla Młodej Polski wiersz „Na Anioł Pański”.
Na Anioł Pański biją dzwony,
Niech będzie Maria pozdrowiona,
Niech będzie Chrystus pozdrowiony…
Na Anioł Pański biją dzwony,
W niebiosach kędyś głos ich kona…
Poświęcenie dzwonów przeznaczonych do świątyni było dla lokalnych społeczności zawsze ważnym wydarzeniem. Wydawano z tej okazji okolicznościowe pocztówki, tak jak to miało miejsce na przykład w 1958 roku w Czersku. Neogotycki kościół w Czersku zbudowano w latach 1910 – 1913, na miejscu kościółka rozebranego w 1909 roku. Jeden z dawnych dzwonów służy do dziś jako sygnaturka, natomiast w 1958 roku odbyło się poświęcenie trzech nowych dzwonów. Minęły lata i oto okazało się, że coraz bardziej laicyzujące się społeczeństwo nie życzy sobie uruchomiania kościelnych dzwonów wczesnym rankiem. Mieszkańcy (przeważnie nowych osiedli mieszkaniowych) składają skargi na zbyt wczesne i zbyt częste ich zdaniem używanie dzwonów w kościołach, z którymi przyszło im sąsiadować.
A jednak wciąż istnieje fascynacja dzwonami, czego wyrazem są choćby tłumy turystów, którzy ustawiają się w kolejce, by uruchomić słynny dzwon w Granadzie znajdujący się na dawnej wieży strażniczej Torre de la Vela (Wieży Czuwania, Wieży Świec).
Korzystałam:
- z Wikipedii
- Gedanopedii
- Władysław Kopaliński , Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1987
