Postacią godną przypomnienia jest ks. Kamil Kantak – kapłan, uczony, publicysta, historyk Kościoła, patriota zaangażowany w działalność niepodległościową i społeczną. Przez pewien czas mieszkaniec Gdańska.
Zdaniem prof. Józefa Borzyszkowskiego ks. Kantak to „renesansowa postać wśród duchownych i młodokaszubskich polityków” („Gdańsk i Pomorze w XIX i XX wieku”). Z kolei za Damroką Majkowską możemy powtórzyć następujące zdanie podsumowujące działalność ks. Kantaka: „W okresie zaboru pruskiego i w pierwszych latach państwa polskiego na Pomorzu (…) odegrał doniosłą rolę w walce o polskie oblicze tych ziem” (Damroka Majkowska, „Kamil Kantak (1881 – 1976) ksiądz, historyk, publicysta, działacz społeczno – polityczny”).
Kamil Kantak (własc. Stefan Kamil Juliusz Kantak) pochodził z Wielkopolski. Pochodzeniem rodziny związany był z Gdańskiem. Był synem Jana i Felicji z d. Puffke. Urodził się 15 XII 1881 r. w Luboni niedaleko Leszna, w majątku należącym do rodziny Dzierżykraj – Morawskich, którego Jan Kantak był dzierżawcą. Przyszły duchowny kształcił się w Królewskim Gimnazjum Męskim w Ostrowie Wielkopolskim, a następnie w Bydgoszczy.
W tamtym czasie włączył się działalność konspiracyjną, jaką prowadziło Towarzystwo Tomasza Zana (będące jednym z Towarzystw Filomackich na Pomorzu). Jak podaje Wikipedia „Związki Filomackie opierały się na programie samokształcenia i samowychowania w duchu patriotycznym. Posiadały własną strukturę, statut, program, władze, siedzibę i bibliotekę. Organizowały pracę formacyjną, naukową, społeczną i samopomocową. Autoedukacja zaznaczała się głównie w wymiarze literacko – historycznym”.
W 1901 r. Kamil Kantak był jednym z oskarżonych w toczącym się wówczas Procesie Toruńskim Filomatów Pomorskich i Wielkopolskich. Po ukończeniu nauki w gimnazjum wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu; formację duchowną kontynuował w Seminarium w Gnieźnie, gdzie w 1904 r. otrzymał święcenia kapłańskie.
W tym miejscu należy wyjaśnić, iż na mocy decyzji abp Marcina Dunina z 1835 r. obie placówki tworzyły niejako jedną uczelnię: „po trzyletnim przygotowaniu teoretycznym w seminarium poznańskim, alumni udawali się na kurs praktyczny do seminarium gnieźnieńskiego, które otrzymało nazwę: Seminarium Clericorum Practicum” (www.pwsd.archidiecezja.pl). W okresie Kulturkampfu oba seminaria zostały zamknięte. Zgodnie z decyzją rządu pruskiego Praktyczne Seminarium Gnieźnieńskie otwarto ponownie w 1886 r.; Seminarium Duchowne w Poznaniu zostało reaktywowane trzy lata później.
Ks. Kantak po uzyskaniu święceń w grudniu 1904 r. , w styczniu kolejnego roku rozpoczął pracę wikariusza w Czempiniu, a następnie w Jankowie Zaleśnym w Wielkopolsce. W 1908 – 10 studiował teologię na Uniwersytecie Alberta i Ludwika we Fryburgu Bryzgowijskim w Badenii (Albert – Ludwigs – Universität Freiburg). Tam na podstawie pracy pt. „Geschichte der Bernardiner Klosters zu Bromberg” („Historia klasztoru Bernardynów w Bydgoszczy”) otrzymał tytuł doktora teologii.
Po ukończeniu studiów we Fryburgu Bryzgowijskim, Kantak przez pewien czas podróżował po Europie Zachodniej i Środkowej. Odwiedził takie kraje m. in. jak Francja, Anglia, Szwajcaria. Szczególne wrażenie zrobiła na nim kultura francuska i angielska.
W 1910 r. zamieszkał w Poznaniu, gdzie został wikariuszem przy tamtejszej katedrze. Dodatkowo mianowano go sekretarzem bp. Edwarda Likowskiego (biskupa pomocniczego poznańskiego, późniejszego arcybiskupa metropolity poznańskiego i gnieźnieńskiego oraz Prymasa Polski).
W tamtym czasie zajmował się również pracą publicystyczną. W kolejnych latach napisał i wydał takie prace, jak np. „Kościół i państwo”, „Powstanie Reformatów polskich”, „Początki klasztoru franciszkańskiego w Poznaniu”, „Państwo – Naród – Jednostka” itp. Publikował wtedy w takich czasopismach, jak: „Dziennik Poznański”, „Praca”, ukazujące się w Warszawie „Słowo”, „Dzień Polski”, krakowski „Czas”. Krótko współpracował z wydawanym w Krakowie „Światem słowiańskim”. Popularyzował polską literaturę piękną, przygotowując chociażby korespondencję Juliusza Słowackiego, pisma pośmiertne tegoż wieszcza, a także dzieła Adama Mickiewicza i Wincentego Pola.
Już wcześniej Kantak nawiązał kontakt ze znanym działaczem kaszubskim, lekarzem z zawodu, Aleksandrem Majkowskim. W 1908 r. został współpracownikiem czasopisma „Gryf”, założonego w tymże roku w Kościerzynie przez Majkowskiego. Początkowo siedziba redakcji „Gryfa” mieściła się w Kościerzynie, potem została przeniesiona do Gdańska. Kiedy z powodu trudności finansowych pismo to przestało się ukazywać, Kantak podjął starania ratowania pisma. Bezskutecznie.
Ks. Kantak wspierał ruch Młodokaszubów, zainicjowany m. in również przez Majkowskiego. Jak podaje J. Borzyszkowski zebranie założycielskie Towarzystwa Młodokaszubów miało miejsce 20 i 21 VI 1912 r. w Gdańsku „przy Hintergasse 16 w lokalu >Bildungsvereinhaus<”. Uczestniczyło w nim 60 osób z trzech zaborów. „Zebrani, mimo znacznej różnicy poglądów, rozeszli się powołując jednak Towarzystwo do życia”. Ks. Kantak opracował statut tegoż towarzystwa. Proponował nazwę: Towarzystwo Kaszubsko – Pomorskie. Nazwa ta się jednak nie przyjęła, choć „Majkowski i młodokaszubi (…) od początku widzieli go jako ruch kaszubsko – pomorski, obejmujący stołeczny Gdańsk i Pomorze jako ojczyznę Kaszubów”. Kantak nigdy jednak nie został członkiem Towarzystwa Młodokaszubów, odcinał się od działań niektórych jego przywódców. Postulował powołanie w Gdańsku polskiego centrum kulturalnego, ekonomicznego i społecznego dla całych Prus Zachodnich.
Ks. Kantak przyczynił się do utworzenia Muzeum Kaszubsko – Pomorskiego w Sopocie. Idea powstania takiej placówki zrodziła się w środowisku młodokaszubów; jej zwolennicy niejednokrotnie dzielili się na łamach „Gryfa” swymi przemyśleniami na temat na temat uratowania spuścizny po przodkach. Ich celem było „zachować skarby, nagromadzone przez ojców, dla przyszłych pokoleń, i jednych i drugich łączyć pasmem tradycji. Dla nas – pisano – wszystkie te przejawy życia swojskiego, objawiające się w bądź to w obyczajach, strojach, budowie chat i świątyń, są fundamentem dla gmachu przyszłości, są tem, czem ziemia rodzinna dla drzewa” (www. muzeumpamieci.umk.pl).
Postulat utworzenia muzeum podniesiono ponownie w czasie zjazdu Młodokaszubów w Gdańsku, w 1912 r. W tym celu powołano wtedy komisję biblioteczno – muzealną. Jeszcze w tym samym roku jej członkowie wynajęli w Sopocie lokal przy Seestrasse 28 -1 (ob. ul Bohaterów Monte Cassino), po czym przystąpili do gromadzenia zbiorów.
Muzeum zostało otwarte na początku lipca 1913 r. Znalazły się w nim eksponaty pochodzące ze zbiorów należących do Towarzystwa Młodokaszubów, jak również z prywatnej kolekcji Ignacego Belakowicza, urzędnika francuskiego z Indochin.
W sierpniu twórcy placówki zdecydowali się na utworzenie Towarzystwa Muzeum Kaszubsko – Pomorskiego, odrębnego od od budzącego coraz większe kontrowersje ruchu młodokaszubskiego. Członkami towarzystwa zostali: Aleksander Majkowski, Leokadia Belakowiczówna, Augustyn Jankowski, ks. W. Wojciechowski. Muzeum wzbogacało swoje zbiory dzięki zakupom oraz darowiznom. W 1913 r. kolekcja liczyła 363 eksponaty; były to okazy z zakresu etnografii i historii Kaszubów: kafle, przedmioty ze szkła i metalu, artefakty archeologiczne, numizmaty, okazy przyrodnicze. Jak również książki, które miały zasilić księgozbiór przyszłej biblioteki naukowej, przy której planowano otworzyć czytelnię. Przy muzeum powstała pracownia haftu kaszubskiego. Ks. Kantakowi powierzono opracowanie rocznika muzealnego.
Aleksander Majkowski w swoim sprawozdaniu za rok 1913 na łamach „Świata” pisał: „Muzeum kaszubsko – pomorskie jest jedyną naukową instytucją na Kaszubach, nie wkracza w sferę działania żadnej partii, a pragnie służyć wszystkim. (…) Niestety, może nadejść ta chwilą, kiedy Muzeum znajdzie się bez przytułku”. Muzeum bowiem nie posiadało własnej siedziby. Działało w wynajętym lokalu. Majkowski zdawał sobie sprawę, że właściciel, który był Niemcem w każdej chwili mógł wypowiedzieć wynajem mieszkania. W mieście panowały nastroje antypolskie. Władzom Sopotu zależało na zamknięciu placówki należącej do prze Polaków.
Obawy Aleksandra Majkowskiego ziściły się niestety dość szybko. Towarzystwo podjęło wtedy starania zakupu Dworku Sierakowskich w Sopocie, do którego planowano przenieść eksponaty. Zadanie to powierzono ks. Kantakowi. Zamierzenie to nie ziściło się, muzeum przestało istnieć.
Bezskuteczne próby reaktywowania muzeum, Aleksander Majkowski i ks. Kantak podejmowali w latach 1919 – 21. Tym razem planowali na ten cel wynająć pomieszczenia w Wielkiej Zbrojowni lub Pałacu Opatów w Oliwie. W 1913 r. Ks. Kantak otrzymał stanowisko dyrektora kancelarii arcybiskupiej (gnieźnieńsko – poznańskiej) w Poznaniu, zaś dwa lata później – archiwariusza archidiecezjalnego w tym samym mieście.
Wybuch I wojny światowej zastał ks. Kantaka w Poznaniu. Uniknął wtedy szczęśliwie poboru do armii niemieckiej. W tym okresie poświęcił się pracy bibliotecznej oraz kontynuował działalność publicystyczną. Opracował wtedy katalog inkunabułów Biblioteki Seminarium Duchownego w Poznaniu pt. „Spis książek z XV wieku Książnicy Seminarium Duchownego w Poznaniu”, wydany w dwóch częściach w 1919 r. i 1920 r. Pracował również nad scalaniem księgozbiorów parafialnych.
W 1918 r. został członkiem Komisji, powołanej do przejęcia od władz niemieckich tamtejszych zasobów archiwalnych.
W styczniu kolejnego roku został aresztowany przez Niemców; udało mu się zbiec, po czym powrócił do Poznania, gdzie został wykładowcą historii Kościoła w tamtejszym Seminarium Duchownym. Wiosną tegoż roku powołano Uniwersytet Poznański (początkowo pod nazwą Wszechnica Piastowska). Księdzu Kantakowi zaproponowano stanowisko profesora na planowanym na tej uczelni Wydziale Teologicznym, do czego niezbędna była habilitacja. Uzyskał ją wkrótce na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Karola w Pradze na podstawie rozprawy „Początki franciszkanów w Polsce” (opublikował ją w 1923 r. w Gdańsku).
Gdy okazało się, że projekt utworzenia Wydziału Teologicznego nie doszedł do skutku, duchowny zrezygnował z pracy w poznańskim seminarium i wyjechał ze stolicy Wielkopolski. Zamieszkał wtedy w Gdańsku. Od razu zaangażował się w działalność polityczną i społeczną na różnych polach.
W 1919 r. powstało tu z jego inicjatywy Towarzystwo Wydawnicze Pomorskie, którego został dyrektorem. Ks. Kantak sam zorganizował drukarnię; maszyny drukarskie sprowadził z Leszna. Zaczął wydawać „Dziennik Gdański ”, którego redakcję powierzył Aleksandrowi Majkowskiemu. Po rezygnacji Majkowskiego sam objął redakcję dziennika; utworzył do niego ukazujący się raz w tygodniu, dodatek literacki „Pomorze”. Siedziba „Dziennika Gdańskiego” znajdowała się w kamienicy przy Brotbänkengasse 14 (czyli ob. ul. Chlebnickiej). Po przejęciu „Dziennika Gdańskiego” przez redakcję „Gazety Gdańskiej” ukazywało się przez pewien czas pismo „Gazeta Gdańska i Dziennik Gdański”, nadal z tygodniowym dodatkiem „Pomorze”. Ks. Kantak przejął również redakcję „Kuriera Gdańskiego”, którą prowadził do września 1923 r.
Nie zaprzestał pracy publicystycznej; w artykułach poświęconych sytuacji politycznej reprezentował kierunek antyniemiecki. Nigdy nie pojawiały się w nich akcenty antyrosyjskie. Podkreślał „że należy rozróżniać naród rosyjski, jego kulturę i cywilizację, od carskiego ustroju państwowego” (Feliks Lenort, www.sbc.org.pl). Ponadto w tamtym czasie w Ludowym Uniwersytecie Powszechnym w Gdańsku wykładał historię Polski. Opracował w języku polskim „Ilustrowany przewodnik po Gdańsku”, który ukazał się w Gdańsku w 1921 r.
Po zakończeniu I wojny światowej Kantak włączył się również w działalność na rzecz przyłączenia Pomorza wraz z Gdańskiem do Polski. Został kierownikiem Wydziału Prasowego Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej na Prusy Królewskie i Warmię. Redagował wtedy pismo w języku niemieckim „Polnische Warte”.
Wraz z Aleksandrem Majkowskim i innymi działaczami ruchu młodokaszubskiego założył Koło Demokratyczne na Prusy Królewskie i Warmię – organizację polityczną „która miała skupiać inteligencję pomorską na zasadach narodowościowych i wolnościowych” (Wikipedia). „Program postulował szerzenie myśli demokratycznej, narodowej i wolnościowej” (Damroka Majkowska). Powstały też filie Koła Demokratycznego w Kościerzynie i Bydgoszczy. Nie udało się utworzyć jego filii w Toruniu.
Ks. Kantak włączył się też w działalność Organizacji Wojskowej Pomorza (OWP), której czołowym działaczem był Franciszek Kręcki (znany gdański działacz niepodległościowy i społeczny, z zawodu prawnik). Organizacja ta istniała od 1918 r. do początków 1920 r. „Była jedną z kilku polskich regionalnych konspiracyjnych organizacji wojskowych powstałych po I wojnie światowej, stawiających sobie za cel przyłączenie ich dzielnic do odradzającego się państwa polskiego” (www.apcz.umk.pl). Stanowiła część ruchu narodowego w prowincji Prusy Zachodnie.
Kantak współtworzył w Grudziądzu Radę Pomorską, która powstała dzięki poparciu gen. Bolesława Roji. Dzięki staraniom ks. Kantaka – jako członka Rady Pomorskiej – powstała w Kościerzynie drukarnia oraz spółka wydawnicza, która wydawała pismo „Pomorzanin”. „Wydawnictwo to w pierwszych latach państwowości polskiej na Pomorzu niemałą odegrało rolę” (D. Majkowska). W tym samym roku został członkiem Komitetu Organizacyjnego Pierwszej Wystawy Artystów Pomorskich w Grudziądzu. Wystawę tę otworzył uroczyście 7 VI 1921 r. Marszałek Józef Piłsudski, który przybył do Grudziądza celem wizytacji tamtejszego garnizonu. Wystawa ta czynna była do 1 IX 1921 r.
Nie można pominąć również działalności politycznej ks. Kantaka w Stronnictwie Ludowym „Piast” założonym przez ludność wiejską powiatu wejherowskiego. W 1922 r. ks. Kantakowi strona polska powierzyła funkcję komisarza odpowiedzialnego za podział zasobów Archiwum Gdańskiego pomiędzy Gdańsk i Polskę. Dość szybko jednak zrezygnował z tej funkcji z uwagi na negatywne nastawienie dyrektora Archiwum Gdańskiego, Kaufmanna do Polaków.
Kantak był jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, utworzonego w 1922 r. W czasie zebrania założycielskiego, które odbyło się 11 – ego lipca w hotelu „Continental”, duchowny ten wygłosił „referat otwierający, prezentujący cele towarzystwa” („Encyklopedia Gdańska”). Współpracę z Towarzystwem kontynuował również po wyjeździe z Gdańska w 1923 r. Zresztą do 31 III 1925 r. pełnił w nim funkcję wiceprezesa (a potem członka honorowego).
Warto w tym miejscu dodać, iż jeszcze w czasie I wojny światowej ks. Kantak snuł plany utworzenia w Gdańsku „Societas Litteraria Pomorana” – polskiej organizacji naukowej – które wtedy spełzły na niczym. Mieszkając w Gdańsku otrzymał obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska. Pod koniec 1923 r. decyzją kardynała Dalbora duchowny został przeniesiony do Warszawy. Tu powierzono mu funkcję rektora kościoła św. Jacka.
W latach 1926 – 39 pracował jako wykładowca historii Kościoła oraz języków łacińskiego, greckiego i hebrajskiego w Seminarium Duchownym w Pińsku. Mieszkając na Polesiu zainteresował się postacią biskupa kijowskiego Józefa Ignacego Załuskiego – żyjącego w XVIII w. historyka, mecenasa kultury i nauki oraz tłumacza i bibliofila. Współtwórcy Biblioteki Załuskich w Warszawie. Spopularyzował tę postać wydając w 1928 r. przetłumaczony przez siebie z łaciny na język polski życiorys biskupa pochodzący z 1763 r.
W latach 30 – tych Kantak opracował, a następnie wydał dwie ważne publikacje: „Franciszkanie polscy” i „Bernardyni polscy” (każda w dwóch tomach). W Pińsku zastał go wybuch II wojny światowej. Został aresztowany przez NKWD, trafił najpierw do więzienia Łubianka, potem Butyrki w Moskwie, a stamtąd do obozu w Kozielsku. Był jednym z nielicznych więźniów tego obozu i jedynym przetrzymywanym tam księdzem, którego nie zamordowano wiosną 1940 r. w Katyniu. Od śmierci uratował go fakt, że oprócz polskiego, posiadał także obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska. Z Kozielska został przewieziony do Ostaszkowa, a stamtąd ponownie do Moskwy, do więzienia Łubianka. Następnie trafił do obozu jenieckiego w Griazowcu.
Dzięki podpisaniu przez stronę polską i sowiecką 30 lipca 1941 r. porozumienia (zwanego popularnie układem układu Sikorski – Majski) ks. Kantak odzyskał wolność. Powierzono mu funkcję kapelana tworzącej się wtedy Armii Polskiej w ZSRR, której przywódcą został gen. Władysław Anders. Miejscem formowania się armii był okręg Buzułuku w ob. obwodzie orenburskim.
Z wojskiem tym Kantak przedostał się na Bliski Wschód – przez Teheran, Bagdad, Mossulu, Jerozolimę, Egipt – dotarł do Bejrutu, w którym postanowił pozostać. Roztoczył opiekę nad przebywającymi w tym mieście rodakami, m. in. nad polską młodzieżą wojskową studiującą na działających tam uniwersytetach: francuskim i amerykańskim. Przez trzy lata kierował kierował emigracyjnym Seminarium Duchownym w Bejrucie. W 1945 r. został mianowany dziekanem polskich skupisk katolickich na Liban i Syrię. W Libanie zorganizował polonijne duszpasterstwo, a następnie przeprowadził wizytację wszystkich jego ośrodków.
Nie wrócił do Polski. Pracował jako wykładowca na Uniwersytecie Katolickim św. Józefa w Bejrucie, był też kapelanem w klasztorze szarytek jerozolimskich. Organizował opiekę duszpasterską nad tamtejszą Polonią. W Bejrucie założył polski cmentarz, który nazwał „Coemeterium Exsulum Polonorum”. Zajmował się również pracą publicystyczną. W 1946 r. opublikował pracę pt. „Dzieje ziemi pomorskiej”. Był autorem ok. 400 prac z zakresu historii, polityki i literatury. Jego artykuły ukazywały się w polskiej prasie emigracyjnej, jak również arabskiej.
Zmarł 1 XII 1976 r. w Bejrucie, spoczął na utworzonym przez siebie cmentarzu w Bejrucie. W 2012 r. w przypadającą wówczas 90. rocznicę założenia Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki, z inicjatywy Gdańskiego Towarzystwa Naukowego oraz Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki został wybity medal pamiątkowy z podobizną ks. Kamila Kantaka.
Wspomnienie o ks. Kantaku napisałam na podstawie:
- www.sbc.org.pl „Juliusza Słowackiego życie i idee religijne”, posłowie opracował ks. Witold Józef Kowalów
- www.pwsd.archidiecezja.pl
- www.muzeumpamieci.umk.pl
- www. asd.poznan.pl
- www. apcz.umk.pl
- www. kpbc.umk.pl
- www.wlkp24.info
- Wikipedia
- Encyklopedia Gdańska
