Pierwszym biskupem gdańskim – Polakiem – był Wielkopolanin, Edmund Nowicki, od 2004 r. patron ulicy w Oliwie. Wcześniej urząd ten sprawowali: Irlandczyk z pochodzenia, Eduard O’ Rourke oraz Niemiec, Carl Maria Splett.
Cytat, który zamieściłam w tytule, pochodzi z homilii, którą wygłosił ks. Marcin Kwiecień w czasie mszy św. sprawowanej w archikatedrze oliwskiej w 50 -tą rocznicę śmierci bp. Edmunda Nowickiego, 10 III 2021 r. (www.gsd.gda.pl).
Edmund Nowicki urodził się 13 IX 1900 r. w Wielkopolsce, w Trzemesznie, mieście położonym w ob. powiecie gnieźnieńskim. Był synem Zygmunta, właściciela browaru i Marii, z d. Heubner.
Jak można przeczytać w Wikipedii, Edmund Nowicki po ukończeniu gimnazjum w swoim rodzinnym mieście (wg „Encyklopedii Gdańskiej” kształcił się w gimnazjum Nakle, a nie w Trzemesznie), wstąpił do Seminarium Duchownego w Gnieźnie. Po dwóch latach kontynuował studia w Poznaniu, co było związane z unią personalną łączącą archidiecezje poznańską i gnieźnieńską. Wszyscy alumni archidiecezji poznańskiej studiowali najpierw w Gnieźnie, potem w Poznaniu.
Święcenia kapłańskie Edmund Nowicki przyjął w katedrze gnieźnieńskiej 15 III 1924 r. z rąk bp. Edmunda Dalbora. Pierwszą placówką duszpasterską, na którą został wysłany młody kapłan była parafia NSJ w Poznaniu. Pracował tam do końca czerwca 1927 r., czyli do momentu wyjazdu do Rzymu. Tam podjął studia z zakresu prawa kanonicznego na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim. Ukończył je po dwóch latach uzyskując tytuł doktora prawa kanonicznego, po czym aplikował w Kongregacji ds. Duchowieństwa i w Trybunale św. Roty Rzymskiej.
Do kraju powrócił w połowie 1930 r. Od tej pory piastował kolejno następujące stanowiska: notariusza, referenta kurii arcybiskupiej, adwokata, a następnie wiceoficjała Metropolitarnego Sądu Duchownego w Poznaniu. Ponadto pracował jako prefekt w następujących poznańskich placówkach oświatowych: Państwowej Szkole Budownictwa, Wyższej Szkole Budowy Maszyn oraz Wyższej Szkole Ogrodnictwa. Prowadził duszpasterstwo akademickie.
Pisał publikacje dotyczące zagadnień związanych z prawem kanonicznym i administracyjnym oraz pracą duszpasterską. W 1938 r. został członkiem Rady Nadzorczej Drukarni i Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu.
Aresztowany przez Niemców tuż po wybuchu II wojny światowej przebywał najpierw przez pewien czas w poznańskim więzieniu, następnie spędził kilka miesięcy w klasztorze bernardynów w Kazimierzu Biskupim, po czym ponownie wrócił do więzienia w Poznaniu. W 1940 r. trafił do obozu w Dachau; stamtąd przewieziono go do obozu w Gusen, a następnie znów do Dachau. W kolejnym roku został zwolniony z obozu pod warunkiem rezygnacji ze stanu kapłańskiego, czego nie uczynił.
Po zakończeniu II wojny światowej pracował krótko jako kanclerz kurii poznańskiej. Już w sierpniu 1945 r. został mianowany przez kardynała Augusta Hlonda administratorem kamieńskim, lubuskim i prałatury pilskiej; otrzymał wtedy godność infułata.
W tym czasie Edmund Nowicki przystąpił do zorganizowania kurii, sądu duchownego oraz diecezjalnego Caritasu w Gorzowie Wielkopolskim. W mieście tym powołał też Niższe Seminarium Duchowne, a rok później – Wyższe Seminarium Duchowne (ob. Zielonogórsko – Gorzowskie Wyższe Seminarium Duchowne w Gościkowie – Paradyżu z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim), a we Wschowie – Konwikt Biskupi (wkrótce podniesiony do rangi Niższego Seminarium Duchownego). Przyczynił się też do utworzenia Niższego Seminarium Duchownego w Słupsku.
Erygował wiele parafii, nadzorował odbudowę zniszczonych w czasie wojny kościołów.
Wraz z początkiem 1951 r. został zmuszony przez władze państwowe do rezygnacji ze sprawowanego urzędu i opuszczenia Gorzowa Wielkopolskiego. Wynikało to z decyzji ówczesnych władz dotyczącą likwidacji „stanu tymczasowości w administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich” (Wikipedia). Powrócił wtedy do Poznania, gdzie podjął pracę w tamtejszej kurii, sądzie duchownym i seminarium duchownym.
Jednakże jeszcze w tym samym roku został mianowany biskupem koadiutorem sedi datus diecezji gdańskiej, ze stolicą tytularną Hadriane. W tamtym czasie określenie „biskup koadiutor sedi datus” oznaczało „biskupa bez prawa następstwa, ale wyposażonego w specjalne uprawnienia” w przeciwieństwie do „biskupa z prawem następstwa określanego mianem koadiutora personae datus (…) Obecnie biskupów koadiutorów sedi datus nazywa się po prostu biskupami pomocniczymi, a miano koadiutorów zarezerwowane jest wyłącznie dla biskupów z prawem następstwa” (Wikipedia). Edmund Nowicki początkowo nie mógł pełnić tej funkcji z uwagi na sprzeciw władz komunistycznych w Polsce.
Dlatego święcenia biskupie przyjął dopiero we wrześniu 1954 r. w pałacu arcybiskupim w Poznaniu z rąk abpa metropolity poznańskiego Walentego Dymka, w asyście poznańskiego biskupa pomocniczego, Franciszka Jedwabskiego i biskupa pomocniczego gnieźnieńskiego, Lucjana Bernackiego. Drugim kapłanem wyświęconym wówczas na biskupa był Teodor Bensch. Ceremonia ta miała charakter tajny, odbyła się przy zachowaniu pełnej dyskrecji.
Edmund Nowicki za swą dewizę biskupią przyjął słowa „Finis legis Christus” (czyli „Ostatecznym prawem Chrystus”). W jego herbie znalazła się tarcza dzielona „lewoskośnie zieloną rzeką (szarfą), w polu pierwszym czerwonym (powyżej rzeki) złoty stylizowany krzyż, w polu drugim błękitnym poniżej rzeki taki sam krzyż. Za tarczą ustawiony krzyż procesyjny. Herb wieńczył zielony kapelusz kościelny z dwunastoma chwostami na dwóch sznurach, po sześć (jeden nad dwoma, nad trzema) z każdej strony tarczy” („Encyklopedia Gdańska”).
Edmund Nowicki przybył do Gdańska dopiero po wydarzeniach Października 1956 r. 8 – ego grudnia tegoż roku przejął diecezję gdańską jako biskup koadiutor przebywającego w RFN bp. Carla Marii Spletta (mianowanego biskupem gdańskim w 1938 r., po wojnie aresztowanego przez polskie władze, zwolnionego z więzienia w 1956 r.).
Uroczysty ingres bp. Nowickiego do katedry oliwskiej miał miejsce 25 XII 1956 r. 1 – ego grudnia tegoż roku został tytularnym biskupem Thuggi. Po śmierci bp. Spletta 5 III 1964 r., bp. Nowicki został mianowany biskupem diecezjalnym diecezji gdańskiej. Kapituła diecezji, przebywająca w RFN próbowała podważyć tę decyzję wybierając własnego wikariusza kapitulnego diecezji, czego nie uznał jednak papież Paweł VI.
Nowy biskup przystąpił do tworzenia struktur diecezji oraz ważnych instytucji diecezjalnych. Rozbudował wydziały gdańskiej kurii, zreorganizował sieć dekanalną diecezji, erygował Biskupie Seminarium Duchowne w Gdańsku – Oliwie. Uczestniczył w obradach wszystkich sesji Soboru Watykańskiego II.
Zmarł 10 III 1971 r. w szpitalu przy ul. Płockiej 26 w Warszawie, w wyniku komplikacji pooperacyjnych (po wymianie rozrusznika serca). Spoczął w krypcie biskupów w katedrze oliwskiej znajdującej się pod kaplicą św. Krzyża (zwaną też Opacką). Wcześniej jednak przez kilka dni trumna z jego ciałem wystawiona była w Kaplicy Kapłańskiej kościoła Wniebowzięcia NMP w Gdańsku, gdzie wówczas duchowni katoliccy z różnych krajów odprawili ponad siedemdziesiąt Mszy w jego intencji.
Jak wspomniałam na początku bp. Nowicki w 2004 r. został patronem ulicy w Oliwie. Trzy lata później na ścianie przy wejściu do Gdańskiego Seminarium Duchownego w Oliwie odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową. Tablice upamiętniające pierwszego gdańskiego biskupa – Polaka znajdują się w również we wnętrzach gdańskich świątyń: archikatedrze, kościele Wniebowzięcia NMP i św. Brygidy.
Powyższe wspomnienie o bp. Nowickim napisałam na podstawie informacji zawartych w:
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- Wikipedii
- www.gsd.gda.pl
