Szafarze prawdy, strażnicy dobra powszechnego

0 Comments Akademia Medyczna w Gdańsku, cmentarz Srebrzysko, II wojna światowa, mikrobiologia, prof. Jerzy Morzycki, prof. Maria Morzycka Maria 20 lipca 2023

„Uczony jest bowiem nie tylko szafarzem prawdy, ale i strażnikiem dobra powszechnego”, Zbigniew Zwoliński, „Naukowiec i uczony”.

26 maja br. została w Gdańsku odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona dwojgu wybitnym polskim uczonym: prof. Jerzemu Morzyckiemu i jego żonie, prof. Marii Morzyckiej. Tablicę tę umieszczono na fasadzie domu przy ul. Dębinki 7a, w którym oboje mieszkali w latach 1949–53.

Budynek ten znajduje się w pobliżu Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku, u zbiegu ulic Dębinki i Smoluchowskiego. Oboje małżonkowie byli wykładowcami Akademii Lekarskiej w Gdańsku (przemianowanej w 1950 r. na Akademię Medyczną). Warto przybliżyć ich życiorysy oraz dokonania naukowe.

Tablica znajdująca się na fasadzie domu przy ul. Dębinki 7a

Jerzy Morzycki urodził się 29 I 1905 r. w Hallensee w Niemczech. Jego rodzicami byli Bolesław, inżynier metalowiec i Władysława (z d. Zakrzewska). Jerzy miał rok młodszą siostrę Irenę (po mężu Iłłakowicz) – w czasie II wojny światowej zaangażowaną w działalność konspiracyjną. Była podporucznikiem Narodowych Sił Zbrojnych, agentką wywiadu Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego i NSZ.

Zanim rodzina Morzyckich osiadła na stałe w Polsce, zmieniała kilkakrotnie miejsce swego pobytu. Mokrzyccy mieszkali kolejno w Niemczech, Finlandii i Rosji. W 1919 r. przybyli do odradzającej się Polski. Jerzy kształcił się najpierw gimnazjum w Zakopanem. Następnie uczęszczał do Państwowego Gimnazjum Humanistycznego w Bydgoszczy, po czym wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, który ukończył w 1929 r. W czasie studiów został członkiem Korporacji Akademickiej Sarmatia, będących jedną z najbardziej aktywnie działających polskich korporacji studenckich w dwudziestoleciu międzywojennym.

Jak możemy przeczytać w Wikipedii Morzycki w czasie studiów odbył podróż do Francji, a stamtąd i do Afryki. W Marsylii ukończył kurs medycyny tropikalnej i okrętowej, po czym odbył staż na okrętach należących do Francuskiej Marynarki Handlowej. „Encyklopedia Gdańska” podaje inaczej: Jerzy Mokrzycki wyjechał do Francji oraz do kolonii francuskich w Afryce dopiero po ukończeniu studiów. Jego pobyt za granicą przypadł na lata 1931–32.

Plansza ustawiona na pomniku nagrobnym Jerzego i Marii Morzyckich, będąca formą upamiętnienia Jerzego Morzyckiego przez członków Związku Filistrów Korporacji Akademickiej Sarmatia

W 1929 r. został zatrudniony w kierowanym przez Ludwika Hirszwelda Dziale Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej Państwowego Instytutu Higieny w Warszawie. W 1931 r. obronił pracę doktorską. W kolejnym roku rozpoczął obowiązkową służbę wojskową, którą odbywał jako lekarz w Szkole Podchorążych Sanitarnych Rezerwy w Warszawie, a następnie w Marynarce Wojennej w Gdyni.

Po zakończeniu służby wojskowej powrócił na krótko do pracy w Państwowym Instytucie Higieny, po czym został oddelegowany do Miejskiego Instytutu Higieny w Bydgoszczy. Tam został objął stanowisko dyrektora. Rok później został kierownikiem utworzonej wtedy filii Państwowego Zakładu Higieny w Poznaniu, zaś w 1938 r. – kierownikiem kolejnej filii tejże instytucji, tym razem gdyńskiej; miała ona objąć zakresem działania założony tam przez dr Józefa Jakóbkiewicza Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej. Jerzy Morzycki został dyrektorem tej placówki.

W czasie Kampanii Wrześniowej Morzycki służył jako lekarz w Marynarce Wojennej; brał udział w obronie Kępy Oksywskiej w Gdyni. Dostał się do niewoli, skąd uciekł. Okupację spędził w Warszawie. W tamtejszym Państwowym Zakładzie Higieny kierował Oddziałem do Walki z Epidemiami; zajmował się zwalczaniem takich chorób jak dur brzuszny, dur plamisty i czerwonka. Zainicjował tam zakonspirowaną produkcję szczepionek przeciwko durowi plamistemu, które przekazywane były oddziałom partyzanckim, jak również więźniom obozów pracy przymusowej i zakładów karnych.

Ponadto w ramach konspiracyjnych kursów PZH wykładał mikrobiologię. Prowadził również praktykę lekarską oraz własne laboratorium analityczne. Zaangażował się też w pomoc ludności żydowskiej: zorganizował działalność kolumn sanitarnych (najprężniej działały na Lubelszczyźnie), które umożliwiały ucieczkę Żydom.

Gdański Uniwersytet Medyczny — Reprezentacyjny gmach należący do Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, w którym po wojnie mieściły się biura administracji uczelni

W 1944 r. został posłem do KRN z ramienia RPPS (Robotniczej Partii Polskich Socjalistów założonej 11 IV 1943 r.). W tworzonym wówczas rządzie komunistycznym został wiceministrem zdrowia (funkcję tę pełnił w latach 1944-46). Równocześnie został Naczelnym Nadzwyczajnym Komisarzem ds. walki z epidemiami; pracując na tym stanowisku zorganizował specjalne kolumny sanitarno – epidemiologiczne.

W tamtym czasie ukończył pracę pt. „Badania nad nosicielstwem pałeczek duru brzusznego”, na podstawie której w 1945 r. na Uniwersytecie Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie uzyskał habilitację. Na uczelni tej powierzono mu stanowisko kierownika Zakładu Mikrobiologii na Wydziale Lekarskim. Wkrótce uzyskał tam tytuł profesora nadzwyczajnego.

W 1946 r. dostał propozycję objęcia stanowiska kierownika Katedry i Zakładu Mikrobiologii Akademii Lekarskiej (AL) w Gdańsku oraz dyrektora Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej AL, który „unią personalną związany został z Akademią”. Obie placówki otrzymały siedzibę we Wrzeszczu przy ul. Morskiej (w 1952 r. przemianowanej na Hibnera); ob. Do Studzienki 38, w budynkach należących niegdyś do Zakładu dla niewidomych im. Wilhelma i Augusty (Wilhelm – Auguste – Blindenanstalt).

Zatarty napis na fasadzie najstarszego budynku „Wilhelm – Auguste – Blindenanstalt” wzniesionego w latach 1884 – 86. Dziś siedzibę ma tu Niepubliczna Szkoła Podstawowa dla chłopców „Fregata”

Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej umieszczono we wzniesionym w latach 1906 – 1907 budynku dla niewidomych dziewcząt „Kaiser Wilhelm II. und Auguste – Viktoria – Blindenheim”. Od 1991 r. mieścił się w nim Dom Asystenta Akademii Medycznej; od 2017 r. znajduje się w rękach prywatnych. Od czasu pożaru w 2018 r. jego stan jest opłakany, co widać na poniższych zdjęciach.

W miejscu niemieckiego szyldu „Kaiser Wilhelm II. und Auguste – Viktoria – Blindenheim” znajdującego się nad głównym wejściem do budynku po wojnie umieszczono napis: „Akademia Lekarska w Gdańsku Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej” oraz polskie godło

Morzycki organizując niemal od podstaw tę placówkę zatrudnił grono zasłużonych dla polskiej nauki specjalistów np. lekarza, bakteriologa Zbigniewa Kozara. Jerzy Morzycki został też kierownikiem Zakładu Bakteriologii i Epidemiologii. Przez rok prowadził również Zakład Biologii i Parazytologii, którego kierownictwo następnie objął Fryderyk Pautsch.

Prof. Morzycki począwszy od roku akademickiego 1947 / 48 wykładał mikrobiologię dla studentów II roku Wydziału Farmaceutycznego, III roku Wydziału Lekarskiego oraz słuchaczy z Oddziału Stomatologicznego. Wykłady te początkowo odbywały się w sali wykładowej Zakładu Anatomii Prawidłowej u zbiegu al. Marszałka Rokossowskiego 41/42 (od 1956 r. al. Zwycięstwa ) i ul. Skłodowskiej – Curie.

Jerzy Morzycki przez cały czas pracował naukowo. Napisał w sumie ponad sześćdziesiąt prac, które opublikował w różnych językach. Jego pierwsze prace powstały już w 1929 r., kiedy po ukończeniu studiów został zatrudniony w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie. Zajmował się wówczas takimi dziedzinami medycyny, jak immunologia i serologia. W latach 30 – tych XX w. opublikował dwie rozprawy naukowe: „Surowice lecznicze i ochronne w praktyce lekarskiej” i „Seroterapia i wakcynoterapia”. Druga z wymienionych została włączona do wydania Podręcznej Encyklopedii Lekarza Praktyka z 1938 r. Prowadził wtedy badania nad epidemiologią i nosicielstwem.

W czasie II wojny światowej podjął pierwsze próby hodowli tkankowej drobnoustrojów. Był pionierem w tej dziedzinie w naszym kraju. Badania te kontynuował po przybyciu do Gdańska. Dotyczyły one wówczas zastosowania „bakteriofagów antygenu Vi w celu oceniania skuteczności oczyszczalni ścieków oraz lokalizacji źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych w Zatoce Gdańskiej” (Wikipedia). Jerzy Morzycki pracował również nad rozpoznawczym znaczeniem bakteriofagów w takich chorobach, jak dur brzuszny i czerwonka. W 1948 r. opublikował pracę „Badania nad taktycznymi ruchami cząsteczek bakteriofagowych”. Profesor utworzył następujące osobne pracownie: arbowirusów, riketsji, dżumy i tularemii oraz entomologiczną.

Jerzy Morzycki był członkiem komitetu redakcyjnego, wydanego w 1952 r. (pod red. prof. Stanisława Wszelakiego) podręcznika pt. „Ostre choroby zakaźne”. Opracował dwa jego rozdziały: „Dury rzekome” i „Zatrucia pokarmowe”. W 1954 r. wydał skrypt „Mikrobiologia ogólna”. Przez kilka lat redagował „Przegląd Epidemiologiczny” i „Biuletyn Państwowego Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej”.

Po jego śmierci ukazały się dwie napisane przez niego rozprawy naukowe: „Metody hodowli tkanek” (w „Postępach Higieny i Medycyny Doświadczalnej” w 1955 r.) i „Porównanie zawartości kwasów nukleinowych w pełnych i niepełnych postaciach wirusa grypy” (w „Biuletynie Państwowego Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej” w 1956 r.).

Budynek przy Al. Zwycięstwa 41/ 42 należący do Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego wzniesiony współcześnie w miejscu poprzedniego, należącego od 1939 r. do Państwowej Akademii Medycyny Praktycznej, a od 1945 r. do AL (ówczesna siedziba zakładów teoretycznych)

Jerzy Morzycki był członkiem: Zarządu Gdańskiego Towarzystwa Lekarskiego, Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów, Polskiego Towarzystwa Epidemiologów, Polskiego Towarzystwa Fizjologów, członkiem – założycielem i przewodniczącym Zarządu Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego (1948–1954). Otrzymał następujące odznaczenia: Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Zwycięstwa.

Jerzy Morzycki zmarł 8 VII 1954 r. w wyniku komplikacji po przebytym zabiegu chirurgicznym. Cztery dni później spoczął na cmentarzu Srebrzysko. Kierownictwo Katedry i Zakładu Mikrobiologii objął wtedy doc. dr Stefan Kryński, współpracownik prof. Morzyckiego od początku istnienia tegoż zakładu. Profesor Mokrzycki został patronem głównej auli Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni – Redłowie, dokąd placówkę tę przeniesiono w całości w 1985 r. (wcześniej istniała tam tylko filia tegoż instytutu). Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Regina z d. Régamey, z którą miał córkę Ewę (ur. w 1934 r.).

Drugą żoną została Maria Wojno, z którą doczekał się dwóch córek: Marii (ur. 1945 r.) i Anny (ur. 1953). Obie córki profesora, z jego drugiego małżeństwa ukończyły Akademię Medyczną w Gdańsku. Starsza, dziś już nieżyjąca, została patomorfologiem, młodsza – hepatologiem. Warto jeszcze przybliżyć sylwetkę drugiej żony prof. Morzyckiego, Marii, która również została pracownikiem naukowym Akademii Medycznej w Gdańsku.

Urodziła się w Warszawie 10 IX 1919 r. Dwa lata przed wybuchem II wojny światowej została studentką Wydziału Weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie wojny podjęła pracę w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie. Tam zaangażowała się m. in. w produkcję szczepionki przeciw durowi plamistemu. Odbyła tam również szkolenie z zakresu bakteriologii. Równolegle uczęszczała na wykłady podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, który udało jej się wówczas pomyślnie ukończyć. Została wtedy asystentką Wydziału Lekarskiego UW. W 1942 r. wyszła za mąż za Jerzego Morzyckiego.

Po zakończeniu wojny podjęła dodatkowo studia na Wydziale Matematyczno – Przyrodniczym uniwersytetu w Toruniu, które ukończyła w 1949 r. z tytułem magistra filozofii w zakresie zoologii i anatomii porównawczej. W 1947 r. rozpoczęła pracę w Akademii Lekarskiej. W 1950 r. uzyskała tytuł doktora nauk matematyczno – przyrodniczych, osiem lat później kandydata nauk filologicznych, w 1961 doktora habilitowanego, w 1968 – profesora. W 1963 r. objęła kierownictwo Katedry i Zakładu Mikrobiologii Farmaceutycznej na Wydziale Farmaceutycznym AMG. Funkcję tę pełniła do emerytury w 1989 r.

Prof. Morzycka podobnie, jak jej mąż prowadziła badania nad wirusami, m. in. wirusem polio i wirusami wywołującymi zapalenie wątroby. Uznano ją za eksperta „w dziedzinie odry i szczepionki przeciwodrowej. Przygotowała atenuowany szczep wirusa odry i określiła markery genetyczne wirulentnych i atenuowanych szczepów tego wirusa, zajmowała się chemioterapią zakażeń wirusowych” („Encyklopedia Gdańska”).

Była współautorką podręczników: „Zarys wirusologii praktycznej”(1963 r.) i „Zarys mikrobiologii dla farmaceutów” (dwa wydania 1974 r. i 1980 r.). W latach 1983 – 89 byłą przewodniczącą Gdańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów oraz Komisji Wirusologii przy Komitecie Mikrobiologii PAN. Otrzymała następujące odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1973 r. ), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1984 r. ), Medal 50 – lecia Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów (1977 r. ), Medal 40 – lecia Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej (1977 r. ), odznakę „Zasłużony Nauczyciel PRL” (1984 r.).