„Uczony jest bowiem nie tylko szafarzem prawdy, ale i strażnikiem dobra powszechnego”, Zbigniew Zwoliński, „Naukowiec i uczony”.
26 maja br. została w Gdańsku odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona dwojgu wybitnym polskim uczonym: prof. Jerzemu Morzyckiemu i jego żonie, prof. Marii Morzyckiej. Tablicę tę umieszczono na fasadzie domu przy ul. Dębinki 7a, w którym oboje mieszkali w latach 1949–53.
Budynek ten znajduje się w pobliżu Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku, u zbiegu ulic Dębinki i Smoluchowskiego. Oboje małżonkowie byli wykładowcami Akademii Lekarskiej w Gdańsku (przemianowanej w 1950 r. na Akademię Medyczną). Warto przybliżyć ich życiorysy oraz dokonania naukowe.
Jerzy Morzycki urodził się 29 I 1905 r. w Hallensee w Niemczech. Jego rodzicami byli Bolesław, inżynier metalowiec i Władysława (z d. Zakrzewska). Jerzy miał rok młodszą siostrę Irenę (po mężu Iłłakowicz) – w czasie II wojny światowej zaangażowaną w działalność konspiracyjną. Była podporucznikiem Narodowych Sił Zbrojnych, agentką wywiadu Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego i NSZ.
Zanim rodzina Morzyckich osiadła na stałe w Polsce, zmieniała kilkakrotnie miejsce swego pobytu. Mokrzyccy mieszkali kolejno w Niemczech, Finlandii i Rosji. W 1919 r. przybyli do odradzającej się Polski. Jerzy kształcił się najpierw gimnazjum w Zakopanem. Następnie uczęszczał do Państwowego Gimnazjum Humanistycznego w Bydgoszczy, po czym wstąpił na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, który ukończył w 1929 r. W czasie studiów został członkiem Korporacji Akademickiej Sarmatia, będących jedną z najbardziej aktywnie działających polskich korporacji studenckich w dwudziestoleciu międzywojennym.
Jak możemy przeczytać w Wikipedii Morzycki w czasie studiów odbył podróż do Francji, a stamtąd i do Afryki. W Marsylii ukończył kurs medycyny tropikalnej i okrętowej, po czym odbył staż na okrętach należących do Francuskiej Marynarki Handlowej. „Encyklopedia Gdańska” podaje inaczej: Jerzy Mokrzycki wyjechał do Francji oraz do kolonii francuskich w Afryce dopiero po ukończeniu studiów. Jego pobyt za granicą przypadł na lata 1931–32.
W 1929 r. został zatrudniony w kierowanym przez Ludwika Hirszwelda Dziale Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej Państwowego Instytutu Higieny w Warszawie. W 1931 r. obronił pracę doktorską. W kolejnym roku rozpoczął obowiązkową służbę wojskową, którą odbywał jako lekarz w Szkole Podchorążych Sanitarnych Rezerwy w Warszawie, a następnie w Marynarce Wojennej w Gdyni.
Po zakończeniu służby wojskowej powrócił na krótko do pracy w Państwowym Instytucie Higieny, po czym został oddelegowany do Miejskiego Instytutu Higieny w Bydgoszczy. Tam został objął stanowisko dyrektora. Rok później został kierownikiem utworzonej wtedy filii Państwowego Zakładu Higieny w Poznaniu, zaś w 1938 r. – kierownikiem kolejnej filii tejże instytucji, tym razem gdyńskiej; miała ona objąć zakresem działania założony tam przez dr Józefa Jakóbkiewicza Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej. Jerzy Morzycki został dyrektorem tej placówki.
W czasie Kampanii Wrześniowej Morzycki służył jako lekarz w Marynarce Wojennej; brał udział w obronie Kępy Oksywskiej w Gdyni. Dostał się do niewoli, skąd uciekł. Okupację spędził w Warszawie. W tamtejszym Państwowym Zakładzie Higieny kierował Oddziałem do Walki z Epidemiami; zajmował się zwalczaniem takich chorób jak dur brzuszny, dur plamisty i czerwonka. Zainicjował tam zakonspirowaną produkcję szczepionek przeciwko durowi plamistemu, które przekazywane były oddziałom partyzanckim, jak również więźniom obozów pracy przymusowej i zakładów karnych.
Ponadto w ramach konspiracyjnych kursów PZH wykładał mikrobiologię. Prowadził również praktykę lekarską oraz własne laboratorium analityczne. Zaangażował się też w pomoc ludności żydowskiej: zorganizował działalność kolumn sanitarnych (najprężniej działały na Lubelszczyźnie), które umożliwiały ucieczkę Żydom.
W 1944 r. został posłem do KRN z ramienia RPPS (Robotniczej Partii Polskich Socjalistów założonej 11 IV 1943 r.). W tworzonym wówczas rządzie komunistycznym został wiceministrem zdrowia (funkcję tę pełnił w latach 1944-46). Równocześnie został Naczelnym Nadzwyczajnym Komisarzem ds. walki z epidemiami; pracując na tym stanowisku zorganizował specjalne kolumny sanitarno – epidemiologiczne.
W tamtym czasie ukończył pracę pt. „Badania nad nosicielstwem pałeczek duru brzusznego”, na podstawie której w 1945 r. na Uniwersytecie Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie uzyskał habilitację. Na uczelni tej powierzono mu stanowisko kierownika Zakładu Mikrobiologii na Wydziale Lekarskim. Wkrótce uzyskał tam tytuł profesora nadzwyczajnego.
W 1946 r. dostał propozycję objęcia stanowiska kierownika Katedry i Zakładu Mikrobiologii Akademii Lekarskiej (AL) w Gdańsku oraz dyrektora Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej AL, który „unią personalną związany został z Akademią”. Obie placówki otrzymały siedzibę we Wrzeszczu przy ul. Morskiej (w 1952 r. przemianowanej na Hibnera); ob. Do Studzienki 38, w budynkach należących niegdyś do Zakładu dla niewidomych im. Wilhelma i Augusty (Wilhelm – Auguste – Blindenanstalt).
Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej umieszczono we wzniesionym w latach 1906 – 1907 budynku dla niewidomych dziewcząt „Kaiser Wilhelm II. und Auguste – Viktoria – Blindenheim”. Od 1991 r. mieścił się w nim Dom Asystenta Akademii Medycznej; od 2017 r. znajduje się w rękach prywatnych. Od czasu pożaru w 2018 r. jego stan jest opłakany, co widać na poniższych zdjęciach.
Morzycki organizując niemal od podstaw tę placówkę zatrudnił grono zasłużonych dla polskiej nauki specjalistów np. lekarza, bakteriologa Zbigniewa Kozara. Jerzy Morzycki został też kierownikiem Zakładu Bakteriologii i Epidemiologii. Przez rok prowadził również Zakład Biologii i Parazytologii, którego kierownictwo następnie objął Fryderyk Pautsch.
Prof. Morzycki począwszy od roku akademickiego 1947 / 48 wykładał mikrobiologię dla studentów II roku Wydziału Farmaceutycznego, III roku Wydziału Lekarskiego oraz słuchaczy z Oddziału Stomatologicznego. Wykłady te początkowo odbywały się w sali wykładowej Zakładu Anatomii Prawidłowej u zbiegu al. Marszałka Rokossowskiego 41/42 (od 1956 r. al. Zwycięstwa ) i ul. Skłodowskiej – Curie.
Jerzy Morzycki przez cały czas pracował naukowo. Napisał w sumie ponad sześćdziesiąt prac, które opublikował w różnych językach. Jego pierwsze prace powstały już w 1929 r., kiedy po ukończeniu studiów został zatrudniony w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie. Zajmował się wówczas takimi dziedzinami medycyny, jak immunologia i serologia. W latach 30 – tych XX w. opublikował dwie rozprawy naukowe: „Surowice lecznicze i ochronne w praktyce lekarskiej” i „Seroterapia i wakcynoterapia”. Druga z wymienionych została włączona do wydania Podręcznej Encyklopedii Lekarza Praktyka z 1938 r. Prowadził wtedy badania nad epidemiologią i nosicielstwem.
W czasie II wojny światowej podjął pierwsze próby hodowli tkankowej drobnoustrojów. Był pionierem w tej dziedzinie w naszym kraju. Badania te kontynuował po przybyciu do Gdańska. Dotyczyły one wówczas zastosowania „bakteriofagów antygenu Vi w celu oceniania skuteczności oczyszczalni ścieków oraz lokalizacji źródeł zanieczyszczeń wód powierzchniowych w Zatoce Gdańskiej” (Wikipedia). Jerzy Morzycki pracował również nad rozpoznawczym znaczeniem bakteriofagów w takich chorobach, jak dur brzuszny i czerwonka. W 1948 r. opublikował pracę „Badania nad taktycznymi ruchami cząsteczek bakteriofagowych”. Profesor utworzył następujące osobne pracownie: arbowirusów, riketsji, dżumy i tularemii oraz entomologiczną.
Jerzy Morzycki był członkiem komitetu redakcyjnego, wydanego w 1952 r. (pod red. prof. Stanisława Wszelakiego) podręcznika pt. „Ostre choroby zakaźne”. Opracował dwa jego rozdziały: „Dury rzekome” i „Zatrucia pokarmowe”. W 1954 r. wydał skrypt „Mikrobiologia ogólna”. Przez kilka lat redagował „Przegląd Epidemiologiczny” i „Biuletyn Państwowego Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej”.
Po jego śmierci ukazały się dwie napisane przez niego rozprawy naukowe: „Metody hodowli tkanek” (w „Postępach Higieny i Medycyny Doświadczalnej” w 1955 r.) i „Porównanie zawartości kwasów nukleinowych w pełnych i niepełnych postaciach wirusa grypy” (w „Biuletynie Państwowego Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej” w 1956 r.).
Jerzy Morzycki był członkiem: Zarządu Gdańskiego Towarzystwa Lekarskiego, Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów, Polskiego Towarzystwa Epidemiologów, Polskiego Towarzystwa Fizjologów, członkiem – założycielem i przewodniczącym Zarządu Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego (1948–1954). Otrzymał następujące odznaczenia: Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Zwycięstwa.
Jerzy Morzycki zmarł 8 VII 1954 r. w wyniku komplikacji po przebytym zabiegu chirurgicznym. Cztery dni później spoczął na cmentarzu Srebrzysko. Kierownictwo Katedry i Zakładu Mikrobiologii objął wtedy doc. dr Stefan Kryński, współpracownik prof. Morzyckiego od początku istnienia tegoż zakładu. Profesor Mokrzycki został patronem głównej auli Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni – Redłowie, dokąd placówkę tę przeniesiono w całości w 1985 r. (wcześniej istniała tam tylko filia tegoż instytutu). Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Regina z d. Régamey, z którą miał córkę Ewę (ur. w 1934 r.).
Drugą żoną została Maria Wojno, z którą doczekał się dwóch córek: Marii (ur. 1945 r.) i Anny (ur. 1953). Obie córki profesora, z jego drugiego małżeństwa ukończyły Akademię Medyczną w Gdańsku. Starsza, dziś już nieżyjąca, została patomorfologiem, młodsza – hepatologiem. Warto jeszcze przybliżyć sylwetkę drugiej żony prof. Morzyckiego, Marii, która również została pracownikiem naukowym Akademii Medycznej w Gdańsku.
Urodziła się w Warszawie 10 IX 1919 r. Dwa lata przed wybuchem II wojny światowej została studentką Wydziału Weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie wojny podjęła pracę w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie. Tam zaangażowała się m. in. w produkcję szczepionki przeciw durowi plamistemu. Odbyła tam również szkolenie z zakresu bakteriologii. Równolegle uczęszczała na wykłady podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, który udało jej się wówczas pomyślnie ukończyć. Została wtedy asystentką Wydziału Lekarskiego UW. W 1942 r. wyszła za mąż za Jerzego Morzyckiego.
Po zakończeniu wojny podjęła dodatkowo studia na Wydziale Matematyczno – Przyrodniczym uniwersytetu w Toruniu, które ukończyła w 1949 r. z tytułem magistra filozofii w zakresie zoologii i anatomii porównawczej. W 1947 r. rozpoczęła pracę w Akademii Lekarskiej. W 1950 r. uzyskała tytuł doktora nauk matematyczno – przyrodniczych, osiem lat później kandydata nauk filologicznych, w 1961 doktora habilitowanego, w 1968 – profesora. W 1963 r. objęła kierownictwo Katedry i Zakładu Mikrobiologii Farmaceutycznej na Wydziale Farmaceutycznym AMG. Funkcję tę pełniła do emerytury w 1989 r.
Prof. Morzycka podobnie, jak jej mąż prowadziła badania nad wirusami, m. in. wirusem polio i wirusami wywołującymi zapalenie wątroby. Uznano ją za eksperta „w dziedzinie odry i szczepionki przeciwodrowej. Przygotowała atenuowany szczep wirusa odry i określiła markery genetyczne wirulentnych i atenuowanych szczepów tego wirusa, zajmowała się chemioterapią zakażeń wirusowych” („Encyklopedia Gdańska”).
Była współautorką podręczników: „Zarys wirusologii praktycznej”(1963 r.) i „Zarys mikrobiologii dla farmaceutów” (dwa wydania 1974 r. i 1980 r.). W latach 1983 – 89 byłą przewodniczącą Gdańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów oraz Komisji Wirusologii przy Komitecie Mikrobiologii PAN. Otrzymała następujące odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1973 r. ), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1984 r. ), Medal 50 – lecia Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów (1977 r. ), Medal 40 – lecia Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej (1977 r. ), odznakę „Zasłużony Nauczyciel PRL” (1984 r.).
Zmarła 24 VII 1994 r. Spoczęła obok swego męża na cmentarzu Srebrzysko.
Powyższy artykuł napisałam na podstawie następujących źródeł:
- Wikipedia
- „Encyklopedia Gdańska”
- „Dzieje Akademii Medycznej w Gdańsku (1945 – 1995)” pod red. Eugeniusza Sieńkowskiego
- www.sarmatia.pl