Rok 2022 uchwałą Sejmu RP został ustanowiony Rokiem Ignacego Łukasiewicza. Przypada w nim bowiem dwusetna rocznica urodzin tego, jakże zasłużonego Polaka. Był on uczonym, wynalazcą, przedsiębiorcą, jak również społecznikiem, a także działaczem konspiracyjnym. Założył pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej.
We wspomnianej uchwale Sejmu czytamy na temat Ignacego Łukasiewicza : „Należy on do zaszczytnego grona Polaków, których działalność wywarła wielki i pozytywny wpływ na rozwój naszej Ojczyzny, jak również całego świata”. Z kolei prof. Andrzej Nowak wyraził się na temat tegoż uczonego w następujący sposób: „To nie był tylko odkrywca, to nie był tylko teoretyk, to był praktyk, którego praktyka związała z polską ziemią”.
Przyszły uczony urodził się 8 lub 23 III 1822 r. w Zadusznikach na Podkarpaciu w zubożałej rodzinie szlacheckiej pochodzenia ormiańskiego. Był synem Józefa, dzierżawcy folwarku, uczestnika Insurekcji Kościuszkowskiej. Miał czworo rodzeństwa.
W 1830 r. rodzina Łukasiewiczów zamieszkała w Rzeszowie, gdzie Ignacy podjął naukę w gimnazjum mieszczącym się w budynku dawnej szkoły prowadzonej przez Pijarów. W rzeszowskim gimnazjum nadal panował duch patriotyczny, istniały wśród uczniów tajne kółka samokształceniowe. Do jednego z nich przystąpił Ignacy Łukasiewicz. Na tych tajnych spotkaniach poznawał zakazaną przez zaborcę polską literaturę (np. dzieła Mickiewicza) oraz fakty z historii Polski. W wieku 13 lat wziął udział w strajku szkolnym, za co otrzymał karę odbycia dwunastogodzinnego karceru.
Śmierć ojca oraz związana z tym zła sytuacja finansowa rodziny zmusiła Ignacego do przerwania nauki w szkole. Musiał podjąć pracę zarobkową. Został wtedy praktykantem w aptece Antoniego Swobody w Łańcucie. W tamtym czasie zaangażował się w działalność konspiracyjną, przez co znalazł się na liście osób podejrzanych dla władz austriackich. Dodajmy, że będąc człowiekiem skrytym, a także upartym nadawał się świetnie do tego typu działalności. Wychował się w domu, w którym zaszczepiono mu miłość do ojczyzny. Jak wspomniałam ojciec Ignacego walczył u boku Kościuszki w 1794 r. Prof. Nowak wyraził tezę, iż „Ludzie wielkich talentów gotowi byli je połączyć w służbie wielkim ideałom”. Wiele życiorysów Polaków żyjących w XIX w. pokazywało, jak mocno „łączy się ta postawa romantyczna, walki o niepodległość, radykalnego poświęcenia pewnej idei służby, łączy się właśnie z pracą, z radykalnym poświęceniem nauce”. Jak wiemy, Ignacy Łukasiewicz w przyszłości poświęci się nauce, zyska sławę światową kładąc zasługi jako prekursor przemysłu naftowego.
W 1840 r. Ignacy zdał egzamin, który pozwolił mu awansować na pomocnika aptekarskiego. Pracę w takim charakterze podjął w rzeszowskiej aptece Edwarda Hübla, nadal poszerzając swą wiedzę w zakresie farmacji. Jednocześnie również rozwijał działalność konspiracyjną. W 1845 r. nawiązał kontakt ze znanym działaczem Edwardem Dembowskim (przyszłym organizatorem Powstania Krakowskiego). Został agentem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Rzeszowie. Zadaniem jego i jego współpracowników było zorganizowanie powstania w Rzeszowie, do czego nie doszło. Spiskowcy ci, w tym Łukasiewicz, zostali aresztowani w lutym 1846 r.
Z Rzeszowa Ignacy Łukasiewicz został przewieziony do więzienia we Lwowie. W toku śledztwa nie przyznał się do niczego. Z braku dowodów został zwolniony z więzienia w grudniu 1847 r. Otrzymał zakaz opuszczania Lwowa, miał być pod stałym nadzorem policji. Zgodę na wyjazd z miasta uzyskał dopiero dzięki wysiłkom Piotra Mikolascha – właściciela apteki, w której podjął pracę we Lwowie.
Udał się wtedy do Krakowa. Podjął studia farmaceutyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Nie uzyskał jednak dyplomu magistra farmacji z braku zaliczenia jednego przedmiotu. Dyplom ten uzyskał dopiero w 1852 r. na Uniwersytecie Wiedeńskim. Wcześniej jednak powrócił do Lwowa, gdzie ponownie podjął pracę w aptece Mikolascha. W laboratorium założonym przy aptece – na zlecenie właściciela – Łukasiewicz wraz z drugim pracownikiem, Janem Zehem rozpoczęli badania nad destylacją ropy naftowej. Zwrócili uwagę na frakcyjny charakter ropy naftowej. Starali się doprowadzić do rozdzielenia poszczególnych frakcji. Ostatecznie udało im się z czasem wydestylować z ropy naftę.
Doprecyzuję, powołując się na podręcznik pt. „Chemia z ćwiczeniami”, iż podczas destylacji ropy naftowej otrzymuje się aż pięć frakcji, a cztery pierwsze z nich, w tym naftę „poddaje się jeszcze dokładniejszemu rozfrakcjonowaniu w celu otrzymania ostatecznego produktu”. W pewnym momencie obaj badacze zaczęli spierać się, któremu z nich należy się palma pierwszeństwa; który z nich położył większe zasługi w uzyskaniu nafty z ropy. Do dziś są zwolennicy teorii, że większy udział od Łukasiewicza miał Jan Zeh. Powojenni włodarze Łańcuta znaleźli rozwiązanie kompromisowe. Nadali jednej z ulic tego miasta imię obu uczonych: Zeha i Łukasiewicza.
Łukasiewicz starał się znaleźć praktyczne zastosowanie nafty. Zauważył, że nafta pali się jasnym płomieniem; zaprojektował więc lampę naftową, której skonstruowanie zlecił lwowskiemu blacharzowi, Adamowi Bratkowskiemu. Oświetlił za pomocą lampy naftowej wystawę apteki, w której pracował. Jednakże za początek przemysłu naftowego na ziemiach polskich uważa się dzień 31 VII 1835 r. , kiedy to lampa naftowa została wykorzystana jako oświetlenie sali operacyjnej w szpitalu na Łyczakowie, w czasie przeprowadzanej tam w nocy operacji wyrostka robaczkowego.
W 1854 r. Ignacy Łukasiewicz zamieszkał w Gorlicach, gdyż miasto to znajdowało się bliżej terenów roponośnych. To właśnie w tym mieście, na skrzyżowaniu dwóch ulic zapłonęła pierwsza na świecie uliczna lampa naftowa.
Łukasiewicz podjął pracę w tamtejszej aptece Jana Tomaszewicza. Równolegle zaczął zakładać pierwsze kopalnie ropy naftowej. Ropa była na tych terenach od dawna wykorzystywana przez miejscową ludność w gospodarstwach np. jako smar oraz lekarstwo na choroby skórne.
Pierwsza kopalnia ropy naftowej powstała w Bóbrce k. Krosna. Poprzedziło ją utworzenie spółki naftowej Trzecieski – Łukasiewicz. Wspólnikami byli: Ignacy Łukasiewicz, Tytus Trzecieski oraz Karol Klobassa – Zrencki.
Kopalnia ta jest nadal czynna. Na jej terenie można zobaczyć oryginalne szyby naftowe z czasów Ignacego Łukasiewicza. Z niektórych z nich nadal wydobywa się ropę.
Każdy szyb posiada swoje imię np. „Franek”, „Janina” (oba wykopane zostały ręcznie ok. 1860 r.). Nie znamy pochodzenia tych imion, być może były nadawane zgodnie z kalendarzem, w zależności od patrona danego dnia, w którym zaczęto, bądź zakończono drążyć dany szyb. Początkowo szyby kopane były ręcznie za pomocą łopaty i kilofa, potem za pomocą wiertnic ręcznych. Wiertnicą człowiek był w stanie wydrążyć pół metra dziennie. W latach 1854 – 80 wykopano ręcznie ponad sześćdziesiąt szybów o głębokości od kilku do stu pięćdziesięciu metrów. Szyby takie nazywano kopankami. Na dnie szybu widać ropę naftową w stanie nieprzetworzonym. Można dostrzec na jej powierzchni charakterystyczne bąbelki, które powstają dzięki uwalnianiu się gazu.
Ropę wydobywano z szybu za pomocą wiadra opuszczanego na linie. Następnie zawartość wiadra przelewano do cysterny, gdzie czekała dwa tygodnie na transport. Był to czas niezbędny na uwolnienie się gazu z ropy. Zapobiegało to popękaniu beczek z ropą w czasie ich przewożenia do destylarni.
Obecnie – zamiast drewnianego trójnogu z kołowrotem – nad wylotem szybu umieszczone jest urządzenie zwane kiwonem pompowym, zasilanym elektrycznie. W podręczniku do nauki chemii czytamy: „jeżeli ropa dzięki prężności zawartych w niej składników gazowych wytryska sama, to mamy okres > samoczynnej < produkcji szybu. (…) Zwykle jednak czynność takiego szybu po ujściu gazów ustaje. Wówczas szyb roponośny musi być > tłoczony < , to znaczy gromadzącą się w jego rurach ropę należy wypompowywać okresowo”.
Dawniej praca robotników pracujących w kopalniach ropy naftowej była o wiele bardziej niebezpieczna niż dziś np. w czasie drążenia szybu mogło dojść do zatrucia gazem.
Aby poprawić bezpieczeństwo pracowników, Łukasiewicz postanowił przeszkolić część kadry w Stanach Zjednoczonych. Pozwoliło to oddelegowanym tam pracownikom na zapoznanie się z nowoczesnymi technologiami.
Poza tym Łukasiewicz utworzył tzw. kasy brackie. Był to system ubezpieczeń, który polegał na przekazywaniu części zarobków każdego robotnika do wspólnej kasy. Umożliwiało to zgromadzenie funduszy na pomoc dla pracowników, którzy ponieśli uszczerbek na zdrowiu; w razie śmierci pieniądze wypłacane były rodzinie zmarłego. Pierwszą rafinerię ropy naftowej Łukasiewicz założył w 1857 r. w Klęczanach k. Nowego Sącza. Produkowana była tam nafta, smary, oleje smarne oraz asfalt.
Ignacy Łukasiewicz zyskał sławę światową. Doceniano jakość uzyskiwanych przez niego produktów. Na wystawach światowych otrzymywał nagrody. Swoje towary sprzedawał po wysokich cenach. Jednym z nabywców była kolej austriacka. W 1858 r. Łukasiewicz zamieszkał w Jaśle, gdzie otworzył aptekę.
Nie angażował się już bezpośrednio w działalność konspiracyjną. Jednak nie szczędził własnych pieniędzy na wsparcie swych rodaków, którzy chwycili za broń w Królestwie Polskim w 1863 r. Po upadku tego zrywu niepodległościowego, zwanego Powstaniem Styczniowym, Łukasiewicz pomagał materialnie byłym powstańcom oraz rodzinom poległych. Był wielkim społecznikiem i filantropem. Nazywano go „ojczulkiem”. Propagował bowiem budowę szkół, szpitali, dróg i mostów, obiektów sakralnych. Walczył z otaczającą go biedą i alkoholizmem. Wiele inicjatyw wspierał z własnej kieszeni.
Ufundował szkołę koronkarstwa w Chorkówce, którą prowadziła jego żona, Honorata. Wieś ta wraz z przyległym folwarkiem, od 1865 r. była własnością Ignacego Łukasiewicza. Na jej terenie, oprócz wspomnianej szkoły, Łukasiewicz założył nowoczesną rafinerię oraz ufundował kaplicę dla miejscowej ludności. A także – wraz ze swym wspólnikiem – neogotycki kościół w pobliskim Zręcinie.
Ignacy Łukasiewicz przyczynił się do rozwoju przemysłu naftowego w Galicji. W latach 1868–1881 z jego inicjatywy powstało kilka kopalń ropy naftowej w Beskidzie Dukielskim oraz w rejonie Gorlic. W Gorlicach Łukasiewicz utworzył w 1877 r. Krajowe Towarzystwo Naftowe (w latach 1880 – 81 pełnił funkcję prezesa tego Towarzystwa). W tym samym roku zorganizował we Lwowie kongres naftowy. W latach 1877 – 82 był posłem na Sejm Galicyjski.
W 1873 r. papież Pius IX doceniając działalność charytatywną Łukasiewicza, nadał mu tytuł Szambelana Papieskiego i odznaczył Orderem św. Grzegorza. Ignacy Łukasiewicz ożenił się ze swoją siostrzenicą, Honoratą Stacherską, młodszą od niego o piętnaście lat. Ich jedyna córka Marianna zmarła we wczesnym dzieciństwie.
On zaś zmarł 7 I 1882 r. w Chorkówce w wyniku zapalenia płuc. Pochowano go na cmentarzu w Zręcinie. Obecnie na terenie kopalni w Bóbrce znajduje się Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza. Można zobaczyć w nim np. wnętrze XIX wiecznej apteki oraz gabinet dyrektora kopalni, czyli Ignacego Łukasiewicza. Jedną ze ścian tego pomieszczenia zdobi słynny portret dyrektora, namalowany w dwa lata po jego śmierci na podstawie fotografii, przez Andrzeja Grabowskiego.
W 2018 r. kopalnia w Bóbrce, w ramach akcji „100 Pomników Historii na stulecie odzyskania niepodległości”, została wpisana na listę pomników historii. Wiele pamiątek po Ignacym Łukasiewiczu znajduje się również w Muzeum Podkarpackim w Krośnie. Wizerunek Ignacego Łukasiewicza zdobił rewers monety o nominale 50 zł, wyemitowanej w 1983 r. , a także monet kolekcjonerskich (złotej i srebrnej) z 2003 r. (w którym przypadała 150 rocznica narodzin przemysłu naftowego i gazowniczego). Łukasiewicz patronuje w naszym kraju licznym szkołom, uczelniom, instytucjom, ulicom, placom itp. Przykładowo w 1974 r. jego imię otrzymała Politechnika Rzeszowska, zaś w 2020 r. most na rzece Jasiołka w Świerzowej Polskiej na Podkarpaciu, niedaleko Krosna. W wielu miejscowościach znajdują się jego pomniki i tablice pamiątkowe.
W Gdańsku Ignacy Łukasiewicz od 16 X 1953 r. jest patronem krótkiej ulicy położonej niedaleko Politechniki Gdańskiej, która do zakończenia II wojny światowej nosiła nazwę Zobelweg, a potem przez kilka lat – ks. Piotra Wawrzyniaka.
Dodam na koniec, że w dziedzinie technologii nafty wielkie zasługi położył inny nasz rodak, Stanisław Pilat (1881 – 1941), profesor Politechniki Lwowskiej, który opracował metody destylacji wysokopróżniowej oraz rafinacji olejów maszynowych, a także metodę frakcjonowania ropy naftowej na zimno (zwanej na świecie „The Pilat Process”).
Powyższe wspomnienie o tym słynnym wynalazcy napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- podręcznika pt. „Chemia z ćwiczeniami” W. Wawrzyczek, E. Bożek, N. Bardzicki
- reportażu Jakuba Tarki pt. „Prawie – Teksas ojczulka Łukasiewicza” emitowanego w 2022 r. w I Programie Polskiego Radia
- audycji z cyklu „Historia żywa” emitowanej w I Programie Polskiego Radia w kwietniu br., w czasie których dzieje Polski przybliża prof. Andrzej Nowak.
