W tym roku przypada 210 rocznica urodzin Oskara Kolberga – etnografa, encyklopedysty, folklorysty i kompozytora. Jednego z patronów gdańskich ulic. 22 lutego br. – w dniu jego urodzin – w Przysusze, mieście na Mazowszu, w którym przyszedł na świat zainaugurowano Rok Oskara Kolberga. Warto więc przybliżyć tę postać, przypomnieć zasługi tegoż uczonego.
Jak możemy przeczytać na portalu Polskiego Radia był to badacz o „bodaj największym dorobku w XIX – wiecznej Europie. Wydał 33 tomy monografii regionalnych i tematycznych, opublikował około 200 artykułów z zakresu etnografii, folklorystyki, językoznawstwa, muzykologii. Jego spuścizna nadal stanowi podstawę, do której odwołują się obecnie twórcy i badacze kultury ludowej. Jednak to, co opisywał Kolberg, nie zawsze było tożsame z kulturą XIX-wiecznej wsi. Na przełomie XIX i XX wieku niezwykle ważny był nurt narodowo – wyzwoleńczy i tworzenie podstaw państwa narodowego. Jedną z metod konstytuowania narodu było wynajdywanie tradycji ludowej, leżącej u > pierwocin< ludu polskiego. Kolberga możemy uznać nie tylko za badacza, ale także jednego z twórców tejże”.
Z kolei w Wikipedii znajdziemy przytoczoną następującą wypowiedź Stanisława Lama (1891 – 1965) – dr filozofii, publicysty, encyklopedysty – na temat Oskara Kolberga: „(…) zamilczał tu sam autor o swej ogromnej zasłudze, mianowicie, iż on to pierwszy dopiero, w jedną spoistą całość uchwycił melodyę ludową (…), a przez to dał podwaliny naszemu ludoznawstwu”.
Oskar Kolberg (właść. Henryk Oskar Kolberg) – urodził się 22 II 1814 r. w mieście Przysucha w powiecie opoczyńskim na Mazowszu. Jego ojciec, Juliusz, z zawodu inżynier, urodził się w Meklemburgii. W 1796 r. zamieszkał w Warszawie. Matka przyszłego etnografa – urodzona w Fordonie Karolina Fryderyka Mercoeur – była z pochodzenia Francuzką. Karolina i Juliusz doczekali się kilkorga dzieci, z których dwoje zmarło w dzieciństwie.
W latach 1810 – 17 rodzina Kolbergów mieszkała w Przysusze, gdzie Juliusz pracował jako zarządca zakładów hutniczych. W 1817 r. zaproponowano mu – dzięki rekomendacji Stanisława Staszica, czołowego działacza polskiego Oświecenia – stanowisko profesora geodezji, miernictwa i topografii na powołanym z końcem poprzedniego roku, Uniwersytecie Warszawskim. Wtedy Kolbergowie przeprowadzili się do Warszawy, gdzie Juliusz włączył się czynnie w tamtejsze życie naukowe i artystyczne. Został np. członkiem Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie. Rodzina Kolbergów zamieszkała w oficynie Pałacu Kazimierzowskiego; ich sąsiadami byli tam m. in. Chopinowie i Brodzińscy.
W roku 1823 Oskar Kolberg podjął naukę w Liceum Warszawskim, uważanym wówczas za najlepszą szkołę średnią w Królestwie Polskim. Jej dyrektorem był Samuel Bogumił Linde (językoznawca, tłumacz, bibliofil, autor słynnego „Słownika języka polskiego”), brat gdańskiego pastora, Johanna Wilhelma. Do szkoły tej uczęszczali również dwaj bracia Oskara Kolberga, Wilhelm (inżynier i kartograf) i Antoni (artysta malarz), jak również słynny kompozytor, Fryderyk Chopin. Warto dodać, iż Wilhelm Kolberg zaprzyjaźnił się wtedy z Fryderykiem Chopinem.
Kres istnienia tej placówki oświatowej nastąpił jesienią 1830 r. wraz z represjami związanymi z wybuchem Powstania Listopadowego, kiedy to władze carskie wydały nakaz jej zamknięcia.
Rodzice Oskara Kolberga zadbali też o edukację muzyczną swego syna. W latach 20 – tych XIX w. oraz w pierwszej połowie lat 30 – tych uczęszczał on na lekcje gry na fortepianie i kompozycji. Jego nauczycielami byli: T. Głogowski, Franciszek Vetter, Ignacy Feliks Dobrzyński oraz słynny kompozytor i pedagog, Józef Antoni Elsner (którego uczniem był również młody Fryderyk Chopin). W latach 1830 – 33 Oskar Kolberg pracował jako księgowy w kantorze bankowym Samuela Fraenkla.
W 1835 r. wyjechał do Berlina, gdzie kontynuował swą edukację muzyczną (pod kierunkiem znanego niemieckiego kompozytora Carla Friedricha Rungenhagena i Karla Friedricha Girschnera). Prawdopodobnie uczęszczał tam też do Akademii Handlowej. Po powrocie do Warszawy początkowo pracował jako nauczyciel muzyki, urzędnik bankowy, a w latach 1841 – 44 – jako księgowy ponownie w kantorze Samuela Fraenkla. Dodatkowo zajmował się komponowaniem różnego rodzaju utworów muzycznych, niejednokrotnie inspirowanych muzyką ludową. Pozostawił po sobie całkiem pokaźny dorobek kompozytorski. Jego twórczość zaliczana jest do narodowego nurtu romantycznego. Jego debiut w tej dziedzinie przypadł na rok 1836 r., kiedy to na łamach „Pamiętnika Muzycznego Warszawskiego” ukazała się jego pieśń, zatytułowana „Talizman”.
Spuścizna tegoż kompozytora jest bogata, a zarazem różnorodna. Zaliczamy do niej:
- pieśni na głos i fortepian (np. „Pod twym okienkiem”, sł. Julian Heppen, Warszawa, Bernstein, Lit. J.V. Fleck, 1855 r.; „Do dziewczyny”, sł. Gustaw Zieliński „Tygodnik Ilustrowany” 1868 t.1; „Ułan polski” (sł. Edmund Wasilewski „Echa minionych lat” (z. 1 – słowa, z. 2 – nuty). Lwów, wyd. J. Horoszkiewicz, 1889 r.).
- utwory fortepianowe (np. „Kujawiaki w stylu gminnym […]” (trzy zeszyty). Warszawa, G. Sennewald, F. Spiess, I. Klukowski, 1844-1845; „Sześć Kujawiaków. Op. 19. Warszawa, I. Klukowski, 1850; „Nasze Sioła. Kujawiaki, czyli Obertasy”. Warszawa, A. Dzwonkowski, 1861; „Mazourkas […]” Op. 8. Warszawa, F. Spiess a. Co., 1847)
- a nawet utwory sceniczne („Król pasterzy. Opera sielska”, do którego libretto napisał zaprzyjaźniony z kompozytorem, poeta Teofil Lenartowicz). Opera ta została wystawiona w Warszawie w 1859 r. i „jako jedyna została zinstrumentalizowana oraz opublikowana w wersji fortepianowej, przeznaczonej do wykonywania przez małe zespoły amatorskie” (Wikipedia). Niestety nie spotkała się wtedy z entuzjazmem ze strony krytyki. Większym uznaniem cieszyły się utwory fortepianowe tegoż kompozytora.
Wiele jego kompozycji zachowało się wyłącznie w postaci rękopisów:
- pieśni chóralne (np. „Do smutnego przyjaciela: Bracie mój młody”, słowa Stefan Witwicki),
- trzy utwory sceniczne (np. „Scena w karczmie, czyli powrót Janka. Opera w jednym akcie”, libretto J. K. Gregorowicz)
- utwory fortepianowe, w tym kilka mazurków np. „Wielki mazur fantastyczny D – dur”.
Jak możemy przeczytać w Wikipedii „cały dorobek kompozytorski Kolberga został wydany dopiero pod koniec XX w. w ramach edycji >Dzieł wszystkich< (jako >Kompozycje wokalno – instrumentalne< oraz >Kompozycje fortepianowe< – DWOK t. 68 i 69)”.
W 1846 r. Oskar Kolberg, dzięki protekcji swego starszego brata Wilhelma, został zatrudniony jako urzędnik w Zarządzie Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej. Pracę tę porzucił po piętnastu latach, poświęcając się całkowicie działalności literackiej i naukowej. Główną dziedziną jego badań była etnografia, rozumiana szerzej: interesowała go również muzyka i literatura ludowa, wiedza o języku (gwarach ludowych) itp. W tym celu – począwszy od 1836 r. – odbywał liczne podróże po dawnych ziemiach polskich, będących wówczas pod panowaniem trzech obcych mocarstw. Zbierał materiały do swych późniejszych publikacji poświęconych kulturze ludowej, np. zapisywał ze słuchu melodie ludowe.
W latach 1842 – 49 wydał drukiem, z własnym akompaniamentem fortepianowym melodie ludowe zasłyszane w okolicach Warszawy. Publikacja ta spotkała się z krytyką „za naruszenie prostoty melodii, niewłaściwe opracowanie harmoniczne i wprowadzanie przygrywek” (www.culture.pl). Nie zraziło to jednak Kolberga, który kontynuował swą pracę. Nadal opracowywał ludowe melodie na głos i fortepian i publikował je na łamach różnych czasopism. Pisał też artykuły poświęcone muzyce ludowej oraz historii muzyki. Współpracował z takimi czasopismami, jak „Biblioteka Warszawska”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”.
Z czasem Kolberg zajął się szczegółowymi badaniami muzyki ludowej, czego owocem była obszerna, niezwykle cenna dziś monografia zatytułowana „Pieśni ludu polskiego”, wydana w 1857 r. w warszawskiej drukarni J. Jaworskiego. Autor opatrzył ją krótkim wstępem poświęconym muzyce ludowej; zawarł w niej teksty i melodie czterdziestu jeden ballad ludowych „z wariantami oraz 466 melodii tańców ludowych i przyśpiewek” (Wikipedia). Tym razem były to melodie „w formie autentycznej, bez opracowania harmonicznego. Zostały one przyjęte entuzjastycznie i bardzo wysoko ocenione” (www.culture.pl).
Przygotowując monografię „Pieśni ludu polskiego” Oskar Kolberg skupił się tylko i wyłącznie na pieśniach i tańcach ludowych. Dopiero później poszerzył temat swych badań o kolejne aspekty kultury ludowej: obyczaje, przysłowia, obrzędy czy zabawy. I tak w kolejnych latach powstała obszerna, wielotomowa monografia, którą Kolberg zatytułował „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. Włączył do niej „Pieśni ludu polskiego”, jako jej tom pierwszy. Kolejne tomy poświęcił poszczególnym regionom wchodzącym w skład RP przedrozbiorowej np. Sandomierskiemu, Krakowskiemu, Lubelskiemu, Poznańskiemu. Niektóre tomy otrzymały podtytuł „Obrazy etnograficzne”.
W latach 1857 – 90 (czyli do momentu śmierci autora) ukazały się drukiem trzydzieści trzy tomy. Wydanie tej obszernej monografii było przedsięwzięciem kosztownym. Część środków na ten cel Kolberg pozyskał od Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, którego został członkiem w 1868 r. W późniejszym czasie uzyskał wsparcie finansowe ze strony Kasy Pomocy Naukowej im. J. Mianowskiego – największej ówcześnie polskiej organizacji wspomagającej badania i wydawnictwa naukowe – utworzonej w Warszawie w 1881 r.
Po śmierci Kolberga – z materiałów przez niego przygotowanych – wydano jeszcze trzy tomy „Ludu”. Po II wojnie światowej przy Polskim Towarzystwie Ludoznawczym utworzono Redakcję „Dzieł wszystkich” Oskara Kolberga, która działała najpierw we Wrocławiu, potem w Poznaniu. Zadaniem jej członków, wśród których byli specjaliści z zakresu etnografii, muzykologii, w szczególności etnomuzykologii, było wydanie spuścizny ojca polskiej etnografii. W 1961 r. rozpoczęto wznawianie wszystkich tomów „Ludu”. W 1998 r. Redakcję przekształcono w samodzielną placówkę – Instytut im. Oskara Kolberga.
Kolberg był też współautorem osiemnastotomowej, ilustrowanej „Encyklopedii Powszechnej”, wydanej w drugiej połowie XIX w. przez warszawską firmę Samuela Orgelbranda. Opracował ponad tysiąc haseł z zakresu etnologii, etnografii, muzyki i muzykologii. W 1871 r. Oskar Kolberg wyjechał z Warszawy. Przeniósł się z Królestwa Kongresowego do Galicji. Na jego decyzję miała wpływ podjęta trzy lata wcześniej współpraca z Towarzystwem Naukowym Krakowskim (przekształconym wkrótce w Akademię Umiejętności), a także sytuacja polityczna w Królestwie Polskim, przemianowanym po Powstaniu Styczniowym na Kraj Nadwiślański (po ros. „Priwislinskij”).
Uczony zamieszkał wtedy w okolicach Krakowa: najpierw w Mogilanach u Józefa Konopki, etnografa – amatora, z zawodu prawnika, a następnie u jego brata Juliana w Modlnicy, gdzie spędził trzynaście lat. W 1874 r. został członkiem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności i jednocześnie przewodniczącym jej sekcji etnologicznej. Komisja ta w latach 1877 – 95 wydawała „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” – pierwsze polskie pismo poświęcone zagadnieniom z zakresu etnografii i folkloru. Jego redaktorem został antropolog, Izydor Kopernicki. Na jego łamach publikowali, oprócz Oskara Kolberga, Zygmunt Gloger, Stanisław Ciszewski, Władysław Siarkowski.
W 1878 r. Kolberg wyjechał do stolicy Francji na wystawę światową zorganizowaną pod tytułem „Technologies Nouvelles” (czyli „Nowe technologie”). Otwarto ją 1 maja tegoż roku, trwała przez sześć miesięcy; odbywała się na Polach Marsowych i butte de Chaillot, ekspozycje zajmowały powierzchnię 75 ha. Odwiedzający wystawę mogli obejrzeć takie wynalazki, jak telefon, czy system alfabetu Braille’a.
Frédéric – Auguste Bartholdi – architekt, zarazem rzeźbiarz, jeden z projektantów słynnej Statuy Wolności – zaprezentował wówczas w Paryżu głowę tegoż posągu. W czasie trwania wystawy chętni mogli wejść do jej środka. Posąg ten, wzniesiony kilka lat później na Liberty Island (u ujścia rzeki Hudson do Atlantyku) został podarowany przez Francję Stanom Zjednoczonym z okazji setnej rocznicy ogłoszenia Deklaracji Niepodległości. Oprócz Bartholdi’ ego na paryskiej wystawie dzieła swe prezentowali także inni artyści: rzeźbiarz Jean – Antoine Injalbert, malarz Gustav Schönleber oraz grawer Léopold Flameng.
Urodzony na Morawach polski przedsiębiorca, inżynier, uczony i wynalazca, Franciszek Rychnowski zaprezentował model chłodnicy, za co otrzymał srebrny medal. Orderem Legii Honorowej odznaczono Benjamina Peugeota za wynalazek, jakim była maszyna do szycia oraz Antoine Lamy’ ego za osiągnięcia w dziedzinie tkanin jedwabnych. Oskar Kolberg, który wraz z Izydorem Kopernickim, w pawilonie austriackim prezentował materiały związane z etnografią i folklorem (np. stroje ludowe z różnych regionów), za udział w paryskiej wystawie otrzymał dyplom i brązowy medal. Dwa lata później był patronem naukowym oraz jednym z organizatorów wystawy etnograficznej w Kołomyi, na ob. Ukrainie.
W 1884 r. Kolberg zamieszkał w Krakowie. W kolejnym roku odbył swoją ostatnią przed śmiercią, wyprawę badawczą; tym razem poszukiwał materiałów do swych publikacji w Sanockiem i Przemyskiem. W 1889 r. obchodził w Krakowie 50 – lecie swojej pracy badawczej. Organizatorami jubileuszu byli zaprzyjaźnieni z nim przedstawiciele lokalnych środowisk twórczych i naukowych. Na uroczystość przybyli np. słynni malarze Jan Matejko i Juliusz Kossak, lekarz i przyrodnik Józef Majer, pisarz Michał Bałucki, a także kompozytor Władysław Żeleński. Uroczystości jubileuszowe odbyły się w sali Towarzystwa Strzeleckiego. Uświetnił je koncert, w czasie którego goście mogli wysłuchać utworów Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki.
Szacowny jubilat został uhonorowany członkostwem w Cesarskim Towarzystwie Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie, w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym oraz Warszawskim Towarzystwie Śpiewaczym „Lutnia”. Ostatnie miesiące swego życia Oskar Kolberg spędził mieszkając w domu Izydora Kopernickiego, którego wyznaczył na jednego z wykonawców swego testamentu.
Zmarł 3 VI 1890 r., spoczął na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Siedem lat później na jego grobie ustawiono pomnik ufundowany ze składek społecznych, subwencji Rady Miasta Krakowa oraz z dochodu uzyskanego z koncertu Władysława Żeleńskiego. Na pomniku tym znalazło się popiersie uczonego, wykonane przez rzeźbiarza, Tadeusza Błotnickiego.
W Przysusze od 1990 r. istnieje Muzeum im. Oskara Kolberga, które mieści się w tamtejszym Dworze Dembińskich. Stanowi ono oddział Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. Zgodnie z zamysłem jego twórców ma ono upowszechniać wiedzę o życiu i działalności słynnego etnografa i folklorysty, zarazem kompozytora. W ramach stałej ekspozycji prezentowane są tam „zapisy terenowe Kolberga, korekty autorskie oraz pierwodruki tomów >Ludu<, korespondencja, szkice i rysunki terenowe, publikacje jego artykułów w XIX – wiecznych czasopismach” (Wikipedia).
W placówce tej organizowane są też wystawy czasowe; muzeum „wydaje książki, katalogi, druki okolicznościowe. Realizuje program edukacji regionalnej i wiedzy o sztuce” (www.muzeum-radom.pl/muzeum-o-kolberga). Od 2002 r. jest organizatorem ogólnopolskiej Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”. Nagrodę tę ustanowiono w 1974 r. z inicjatywy miesięcznika społeczno – kulturalnego „Barwy”. Przyznawana jest w pięciu kategoriach: twórcom ludowym z dziedziny plastyki i folkloru muzyczno – tanecznego, twórcom literatury ludowej, kapelom ludowym, zespołom folklorystycznym oraz badaczom, popularyzatorom i animatorom ruchu folklorystycznego.
Z początkiem bieżącego roku Muzeum zainaugurowało Rok Oskara Kolberga – z okazji przypadającej 210 – ej rocznicy jego urodzin. Z tej okazji zaplanowano bogaty program zajęć edukacyjnych, wydarzeń kulturalnych i artystycznych. Rok 2014 z okazji przypadającej wówczas 200 – ej rocznicy urodzin uczonego, decyzją Sejmu RP został ogłoszony Rokiem Oskara Kolberga. Odbyło się wówczas w naszym kraju wiele wydarzeń artystycznych i edukacyjnych. Przeprowadzono także renowację jego pomnika nagrobnego, a na rynku w Przysusze odsłonięto ławeczkę Oskara Kolberga wykonaną z brązu, według projektu radomskiego rzeźbiarza, Marka Szczepanika.
Oskar Kolberg jest patronem ulic w różnych miastach w naszym kraju. Jego imię nadano Zespołowi Szkół Muzycznych w Radomiu oraz Filharmonii Świętokrzyskiej w Kielcach.
Pisząc wspomnienie o Oskarze Kolbergu korzystałam z:
- www.paryz.pl/wystawa-swiatowa-w-paryzu-w-1878-roku/
- www.polskieradio.pl
- www.culture.pl/pl/tworca/oskar-kolberg aut. Małgorzata Kosińska, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, grudzień 2006
- Wikipedii
