Warto przybliżyć sylwetkę gen. brygady Stanisława Franciszka Sosabowskiego – zasłużonego działacza niepodległościowego, członka ruchu strzeleckiego i skautingu w Galicji, żołnierza armii austro–węgierskiej w czasie I wojny światowej. W II RP był on oficerem Wojska Polskiego.
Brał udział w Kampanii Wrześniowej, następnie przedostał się na Zachód. W Wielkiej Brytanii sformował 1 Samodzielną Brygadę Spadochronową (1.SBS), której został dowódcą. Wraz z nią brał udział w największej w czasie II wojny światowej operacji powietrznodesantowej przeprowadzonej przez wojska państw sprzymierzonych we wschodniej Holandii. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji, jednak – zgodnie z jego ostatnią wolą – jego prochy zostały sprowadzone do Polski i spoczęły w Warszawie.
Zacznijmy od początku. Stanisław Franciszek Sosabowski urodził się 8 V 1892 r. w Stanisławowie na ob. Ukrainie. Był najstarszym dzieckiem kolejarza Władysława i Franciszki z d. Garbarskiej. Miał siostrę Janinę i brata Juliana Andrzeja. Ich ojciec zmarł, kiedy Stanisław miał jedenaście lat.
Przyszły oficer Wojska Polskiego był zdolnym uczniem. W latach 1903–10 kształcił się w cesarskiej i królewskiej Szkole Wyższej Realnej przy ul. Sapieżyńskiej w swoim rodzinnym mieście. Trudna sytuacja materialna, w jakiej znalazła się rodzina Sosabowskich po śmierci ojca, zmusiła nastoletniego Stanisława do zarabiania pieniędzy udzielaniem korepetycji.
W gimnazjum włączył się w tajną działalność samokształceniową. Będąc uczniem piątej klasy został przewodniczącym wszystkich kółek samokształceniowych funkcjonujących w tej szkole oraz członkiem tzw. „piątki” zrzeszającej przedstawicieli wszystkich pięciu stanisławowskich szkół średnich.
Już w 1909 r. został członkiem Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” oraz Armii Polskiej – tajnej organizacji wojskowej powołanej na początku października 1910 r. w Krakowie czasie odbywającego się tam kongresu „Zarzewia”. Komendantem Armii Polskiej został Mieczysław Norwid – Neugebauer, późniejszy generał dywizji WP. W kolejnym roku formacja ta otrzymała nową nazwę: Polskie Drużyny Strzeleckie.
W czerwcu 1910 r. Stanisław Sosabowski zdał z wyróżnieniem egzamin dojrzałości. Wyjechał wówczas do Krakowa, gdzie wstąpił do Akademii Handlowej. Po niespełna dwóch latach przerwał naukę. Wrócił do Stanisławowa. W styczniu 1912 r. został dowódcą 24 Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Stanisławowie; awansował na podchorążego. Był to najwyższy stopień w tej organizacji, w czasie pokoju.
Jednocześnie zaangażował się w ruch skautowy: do 1913 r. w swoim rodzinnym mieście pełnił funkcję komendanta tamtejszego hufca. Na rok przed wybuchem I wojny światowej otrzymał wezwanie do odbycia obowiązkowej służby wojskowej w armii austro – węgierskiej. W wojsku tym otrzymał stopień kaprala. W sierpniu 1914 r. służył w 58 pułku piechoty w Stanisławowie. W chwili mobilizacji ogłoszonej z powodu wybuchu Wielkiej Wojny jednostka ta została włączona do XXII Brygady 11 Dywizji Piechoty.
Sosabowski swój szlak bojowy rozpoczął w okolicach Przemyśla; następnie walczył m. in. pod Czarną Górą i Gorlicami. W czasie służby w wojsku austriackim awansował najpierw do stopnia starszego sierżanta, potem podporucznika, a następnie porucznika. W tamtym czasie został też kilkakrotnie uhonorowany za swą postawę bojową, męstwo, wysokimi odznaczeniami np. Złotym i Srebrnym Medalem Waleczności.
W 1915 r. w walkach toczonych nad rzeką Leśną został ranny w prawe kolano, doznał porażenia nerwu. Pełną sprawność kończyny odzyskał dopiero po kilku latach. Z frontu przewieziono go do szpitala w Ołomuńcu, gdzie poznał swoją przyszłą żonę, Marię Tokarską. Wkrótce Stanisław i Maria pobrali się. Po zakończeniu rehabilitacji Stanisław Sosabowski został najpierw skierowany do pracy w Urzędzie Cenzury w Złoczowie, a następnie do Dowództwa XI Korpusu w Morawskiej Ostrawie, gdzie odbył kurs wyszkolenia archiwalnego. W styczniu 1917 r. przyszedł na świat pierwszy syn Stanisława i Marii, który otrzymał imiona: Stanisław Janusz. Miesiąc później Stanisław Sosabowski został skierowany do Bozen w północno – wschodnich Włoszech. Tam powierzono mu nadzór nad archiwum miejscowego dowództwa wojskowego.
Na początku 1918 r. – na jego prośbę przeniesiono go do Lublina, gdzie został przydzielony do Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce (Militärgeneralgouvernement in Polen, Militärgeneralgouvernement Lublin), czyli „austro – węgierskiej administracji okupacyjnej w Królestwie Polskim działającej od 1 IX 1915 r. do 3 XI 1918 r.” (Wikipedia).
W Lublinie Sosabowski nawiązał kontakt ze Stanisławem Burhardt – Bukackim, komendantem lubelskiego okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) – organizacji utworzonej w 1914 r. w Królestwie Polskim, działającej początkowo na jego terenie, która następnie rozszerzyła swą działalność na obszar zaboru rosyjskiego i Rosji, a także Galicję. U progu rodzącej się Niepodległości Sosabowski zakończył służbę w wojsku austriackim.
1 XI 1918 r. powierzono funkcję przewodniczącego Komisji Likwidacyjnej byłego austriackiego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie. Wkrótce awansował do stopnia kapitana. Z początkiem następnego roku decyzją polskich władz wojskowych został przeniesiony do Warszawy, gdzie otrzymał przydział do Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Kontuzja kolana uniemożliwiła mu czynny udział w walce, dlatego nie wziął udziału ani w wojnie polsko – bolszewickiej, ani polsko – ukraińskiej. „Mimo to starał się o przydział do jednostki frontowej i czynnie uczestniczył w działalności sztabowej” ( www.warhist.pl).
Od 1 III 1920 r. do 15 III 1921 r. pełnił służę w Oddziale IV Zaopatrzenia i Komunikacji Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych, którego szefem był płk. Jan Niesiołowski. W 1921 r. w uznaniu zasług przyznano Stanisławowi Sosabowskiemu Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918 – 1921.
W 1922 r. urodził się jego drugi syn, Jacek. W maju tegoż roku Stanisław Sosabowski został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z 1 VI 1919 r. i 21. lokatą w korpusie oficerów intendentów.
W latach 1922 – 23 uczęszczał na Kurs Doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Po jego ukończeniu otrzymał dyplom oficera Sztabu Generalnego, a następnie przydział do Oddziału IV Sztabu Generalnego WP. Pełnił w nim funkcję szefa wydziału zaopatrzenia. W 1927 r. – po otrzymaniu awansu na podpułkownika – został przeniesiony do 75 Pułku Piechoty (75 pp) w Królewskiej Hucie na stanowisko dowódcy II batalionu. Jeszcze w tym samym roku przeniesiono go do Rybnika na stanowisko dowódcy I batalionu 75 pp, a rok później – na stanowisko zastępcy dowódcy 3 Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku.
W grudniu 1929 r. wrócił do stolicy, gdzie podjął pracę w Wyższej Szkole Wojennej – początkowo jako wykładowca, następnie kierownik Katedry Operacyjnej Służby Sztabów. W 1937 r. wyjechał z Warszawy do Zamościa, gdzie objął dowództwo 9 Pułku Piechoty Legionów (9 pp Leg.).
W 1938 r. oficer ten przeżył tragedię rodzinną: starszy syn (wówczas podchorąży III rocznika Szkoły Podchorążych Sanitarnych, jednocześnie student Wydziału Lekarskiego UW) uległ poważnemu wypadkowi (w czasie którego stracił lewe oko), zaś młodszy syn odebrał sobie życie. Dla ojca był to silny cios. Przeżył załamanie nerwowe. Wystąpił wówczas o zwolnienie z dowodzenia pułkiem. Został skierowany na leczenie w Sanatorium Wojskowym w Zakopanem.
Po kilkumiesięcznej kuracji wrócił do Warszawy. Objął tam dowództwo 21 Warszawskiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy” (21 pp) stacjonującego w Cytadeli Warszawskiej. Dowodził nim w czasie Kampanii Wrześniowej. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej awansował na pułkownika. W dwudziestoleciu międzywojennym otrzymał kilka odznaczeń, w tym Krzyż Niepodległości, Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Srebrny Wawrzyn Akademicki. W ostatnich dniach września 1939 r. gen. Juliusz Rómmel, dowódca Armii „Warszawa” nadał płk. Sosabowskiemu Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari „w uznaniu zasług i wykazane męstwo i ofiarność w czasie walk z Niemcami”.
Po podpisaniu aktu kapitulacji stolicy przez gen. Tadeusza Kutrzebę 29 września Wojsko Polskie rozpoczęło wymarsz z miasta. Sosabowski wraz z synem trafił wtedy do niewoli w Żyrardowie, skąd obu udało się zbiec. Stanisław Sosabowski senior po powrocie do Warszawy wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski, organizacji konspiracyjnej utworzonej 27 września 1939 r. Jej dowódcą był gen. Michał Tokarzewski – Karaszewicz.
Stanisław Sosabowski otrzymał wtedy zadanie przedarcia się poprzez Węgry do Francji, celem przekazania meldunków przebywającemu tam rządowi RP na uchodźstwie. W grudniu 1939 r. pod pseudonimem „Emil Hełm” dotarł do Paryża. Spotkał się z tam Naczelnym Wodzem gen. Władysławem Sikorskim. Ten zaś przydzielił go do dyspozycji gen. Kazimierza Sosnkowskiego.
W lutym 1940 r. Sosabowski został wyznaczony na dowódcę piechoty dywizyjnej 1 Dywizji Piechoty, przemianowanej wkrótce na 1 Dywizję Grenadierów. Była to jednostka Wojska Polskiego sformowana w połowie września 1939 r. we Francji, której szeregi zasilili polscy emigranci.
We Francji Sosabowski odbył dwumiesięczny kurs taktyki artylerii w Mailly-le-Camp. Po jego ukończeniu został wyznaczony na dowódcę piechoty dywizyjnej 4 Dywizji Piechoty (4 DP), jednostki, którą zaczęto formować we francuskim obozie wojskowym w Les Sables-d’ Olonne. Wkrótce 4 DP przeniosła się do obozu w Parthenay, gdzie zastał ją początek działań na froncie zachodnim. Niestety z powodu opieszałości rządu francuskiego transport z uzbrojeniem dla rekrutów dotarł zbyt późno i był niewystarczający. W takiej sytuacji dowódca 4 DP, gen. Rudolf Dreszer w połowie czerwca wydał decyzję dotyczącą ewakuacji tej jednostki do Wielkiej Brytanii, poprzez francuskie porty leżące nad Atlantykiem.
19 VI Sosabowski dotarł do portu w La Pallice i wraz z 6 tys. żołnierzy został ewakuowany do Wielkiej Brytanii. Tam został wyznaczony na dowódcę formującej się 4 Brygady Kadrowej Strzelców (4 BKS) – kadrowej brygady piechoty Polskich Sił Zbrojnych utworzonej w Ellock w hrabstwie Dumfries and Galloway w Szkocji. Jej pierwotna pełna nazwa brzmiała: Kanadyjska Brygada Strzelców, bowiem planowano przeniesienie jej na jakiś czas do Kanady. Tam jej szeregi mieli zasilić ochotnicy rekrutujący się z kanadyjskiej Polonii. Z planów tych jednak zrezygnowano.
Wtedy jej dowódca, czyli płk. Sosabowski – w porozumieniu z dowództwem Polskich Sił Zbrojnych – przekształcił 4 BKS w brygadę spadochronową, pierwszą tego rodzaju jednostkę militarną w historii Wojska Polskiego. Jej hasło brzmiało: „>Najkrótszą drogą!<, co znaczy, że jako pierwsi powrócą do Polski tą właśnie drogą – na spadochronach” (Wikipedia). Tak powstała 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa (1. SBS).
W 1943 r. Sosabowski od gen. Fredericka Browninga, oficera brytyjskich wojsk powietrznodesantowych, otrzymał propozycję objęcia dowództwa brytyjsko – polskiej dywizji spadochronowej, do której zostałaby włączona dowodzona przez niego brygada. 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa liczyła wówczas ok. 1 tys. żołnierzy. W skład dywizji weszłoby dodatkowo 11 tys. Brytyjczyków. Odpowiedź polskiego oficera była odmowna. W czerwcu 1944 r. Stanisław Sosabowski awansował do stopnia generała brygady.
Wielkim rozczarowaniem dla polskich żołnierzy, którzy służyli w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie była decyzja państw sprzymierzonych o nieudzieleniu pomocy powstaniu, które wybuchło 1 VIII 1944 r. w Warszawie. Wśród podkomendnych gen. Sosabowskiego zaczęła narastać atmosfera buntu. Byli pewni bowiem, że alianci wykorzystają ich brygadę do lotów nad Warszawę.
Wtedy Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych, gen. Sosnkowski (który zastąpił tragicznie zmarłego gen. Sikorskiego) – pod naciskiem aliantów – przekazał 1. SBS do dyspozycji Naczelnego Dowództwa Sił Alianckich. Wkrótce gen. Sosabowski otrzymał rozkaz wsparcia wojsk alianckich w planowanej przez nich operacji we wschodniej Holandii, niedaleko miasta Arnhem. Ta największa w czasie II wojny światowej, operacja powietrznodesantowa przeprowadzona przez wojska państw sprzymierzonych, rozegrana we wrześniu 1944 r., przeszła do historii jako Operacja Market Garden.
1. SBS miała wraz brytyjską 1. Dywizją Powietrznodesantową zająć jeden z mostów na Dolnym Renie. „Kluczowym zagadnieniem było uchwycenie mostów na Renie i innych rzekach zanim Niemcy zdążą je zniszczyć” (Wikipedia). Brygada spadochronowa dotarła do Holandii w paru zrzutach; gen. Sosabowski z większą częścią brygady znalazł się w Holandii 21 – ego września; wylądował w Driel na południowym brzegu Renu.
Cała operacja trwała kilka dni i zakończyła się porażką aliantów. Niemiecka kontrofensywa spowodowała duże straty po stronie aliantów, co dotyczyło również Polaków. Kilkudziesięciu żołnierzy 1.SBS dostało się do niemieckiej niewoli. ‘’Polacy wykazali się niezwykłym męstwem i wysiłkiem bojowym, walcząc w trudnym terenie przeciwko przeważającemu przeciwnikowi. Dzięki postawie Polaków udało się ewakuować siły brytyjskie, które utknęły pod Arnhem” (warhist.pl).
W październiku 1944 r. gen. Sosabowski wraz ze swą brygadą powrócił do Wielkiej Brytanii. Za udział w bitwie pod Arnhem został odznaczony Krzyżem Walecznych. Niestety już wkrótce – z powodu narastającego konfliktu pomiędzy nim a gen. Browningiem pozbawiono go dowództwa 1.SBS. Od tego momentu pełnił funkcję inspektora w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia. Po zakończeniu wojny nie wrócił do Polski. Udało mu się sprowadzić do Wielkiej Brytanii żonę i syna Stanisława, z zawodu lekarza, oficera Kedywu AK, który w czasie Powstania Warszawskiego stracił drugie oko.
W 1948 r. gen. Sosabowski został zdemobilizowany. Pracował najpierw w warsztacie stolarskim i tapicerskim, który założył wspólnie z kolegą, a następnie – jako magazynier – w fabryce silników elektrycznych, później telewizorów. Przez powojenne polskie władze został uznany za zdrajcę, pozbawiony polskiego obywatelstwa. Został członkiem założonego w Londynie Koła Lwowian. Należał też do Związku Polskich Spadochroniarzy, z którym odbywał coroczne spotkania w utworzonym 2 V 1945 r. Instytucie im. gen. Sikorskiego w Londynie, organizowane w rocznicę sformowania 1.SBS, przy jej sztandarze.
W okresie powojennym gen. Sosabowski cierpiał na niewydolność serca. Zmarł z powodu zawału serca 25 IX 1967 r. w szpitalu w Hillingdon. Pogrzeb odbył się pięć dni później w londyńskim kościele św. Andrzeja Boboli, jednej z polskich świątyń katolickich w stolicy Wielkiej Brytanii. Dwa lata później prochy generała – zgodnie z jego ostatnią wolą – zostały sprowadzone do Polski; spoczęły na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie obok pochowanej tu w 1958 r. jego żony, Marii. W 2000 r. spoczął tu ich syn, Stanisław Janusz.
Gen. Sosabowski został patronem drużyn harcerskich (w tym utworzonej w 1982 r. w Łodzi Spadochronowej Drużyny Harcerzy i Harcerek), Jednostki Strzeleckiej 2031 Związku Strzeleckiego „Strzelec” OSW w Rybniku, szkół np. Szkoły Podstawowej nr 69 w Gdańsku, ulic w niektórych polskich miastach np. w Szczecinie. W 2008 r. miała miejsce w TVP Polonia premiera filmu dokumentalnego pt. „Honor generała”, w reż. Joanny Pieciukiewicz, poświęconego gen. Sosabowskiemu. Uchwałą Senatu RP wrzesień 2012 r. został ustanowiony miesiącem pamięci generała dla uczczenia 120 rocznicy jego urodzin.
W 2013 r. w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie odsłonięto popiersie gen. Sosabowskiego. Cztery lata później odsłonięto pomniki generała: w Warszawie (w dzielnicy Żoliborz) i w Lęborku. W tym samym roku jego imię otrzymała aleja na poznańskiej Cytadeli (dawniej al. Braterstwa Broni). Gen. Sosabowski był autorem wspomnień np. „Najkrótszą drogą” (które ukazały się w 1992 r. w Warszawie), artykułów i opracowań poświęconych wojskowości i obowiązkom żołnierzy np. „Wychowanie żołnierza – obywatela” z 1931 r. Pośmiertnie uhonorowano gen. Sosabowskiego Orderem Orła Białego i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. W 2006 r. władze holenderskie przyznały mu Medal Brązowego Lwa.
Wspomnienie o gen. Sosabowskim napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- www.warhist.pl
