Postacią wartą przypomnienia jest Stefan Drzewiecki – od 1978 r. patron jednej z gdańskich ulic. Był on polskim inżynierem urodzonym w XIX w. pod zaborem rosyjskim, genialnym światowej sławy konstruktorem, pionierem żeglugi podwodnej i lotnictwa.

Urodził się 26 VII 1844 r. we wsi Kunka na Podolu w polskiej rodzinie szlacheckiej. W okresie zaborów wieś ta należała do polskich rodzin Drzewieckich i Rzepeckich. Obecnie znajduje się na terenie obwodu winnickiego na Ukrainie.

Stefan Drzewiecki
Stefan Drzewiecki. Wikipedia

Przedstawiciele rodziny Drzewieckich zasłużyli się w walkach w obronie naszej ojczyzny. Dziadek przyszłego inżyniera, Józef Drzewiecki (1772 – 1852) uczestniczył w 1794 r. w Insurekcji Kościuszkowskiej. Następnie służył w Legionach utworzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego we Włoszech, a parę lat później – w Legii Naddunajskiej.

Syn Józefa, a ojciec Stefana, Karol Drzewiecki (1805 – 79) – polski dramatopisarz, absolwent Liceum Krzemienieckiego, walczył w Powstaniu Listopadowym. Stefan dzieciństwo spędził w rodzinnych Jaśkowicach w powiecie latyczowskim, w guberni podolskiej.

Swoją edukację rozpoczął w wiejskiej szkole parafialnej. Zgodnie z wolą rodziców, jako najzdolniejszy z ich sześciorga dzieci, we wczesnej młodości wyjechał do Francji. Tam kształcił się w jezuickiej szkole św. Barbary w dzielnicy Paryża, Auteuil. Był jednak przeciętnym uczniem. Nie wyróżniał się swoimi osiągnięciami w nauce, za to znany był z różnych figli, jakie płatał swoim nauczycielom. Ci zaś za karę nie przyznali mu świadectwa dojrzałości, chociaż zaliczył pomyślnie egzamin końcowy.

Józef Drzewiecki
Józef Drzewiecki. Wikipedia

Po ukończeniu tej szkoły podjął studia matematyczne w École Centrale des Arts et Manufactures (ob. École Centrale Paris), uczelni, której absolwentami byli liczni zasłużeni dla nauki wynalazcy, inżynierowie, architekci, jak chociażby Alexandre Gustave Eiffel, czy Georges Leclanché. Stefan Drzewiecki ukończył studia z odznaczeniem, otrzymując tytuł inżyniera.

Na wieść o wybuchu Powstania Styczniowego wrócił do kraju. Tuż po jego klęsce, rozgoryczony wyjechał ponownie do Francji. Tam w 1867 r. skonstruował swój pierwszy opatentowany wynalazek, mianowicie licznik kilometrów dla dorożek. Wiosną 1871 r. wziął udział w rewolucji, do której doszło w Paryżu, znanej jako Komuna Paryska. Po jej upadku opuścił Francję i zamieszkał we Wiedniu.

Pracował wtedy nad kolejnymi wynalazkami, które zaprezentował na Wystawie Wiedeńskiej w 1872 r. Były to: cyrkiel do przekrojów stożkowych, regulator silników parowych i hydraulicznych, automatyczny sprzęg do wagonów, rejestrator prędkości pociągów oraz dromograf, czyli „przyrząd automatycznie kreślący kurs płynącego statku” (Wikipedia).

Dwa pierwsze z nich zostały nagrodzone przez jury konkursowe. Z kolei ostatni z wymienionych przykuł uwagę Wielkiego Księcia Konstantego Mikołajewicza Romanowa – w tamtym czasie prezesa Rady Państwa w Rosji, a w latach 1862 – 63 namiestnika Królestwa Polskiego. Najwidoczniej ów przedstawiciel rodziny carskiej dostrzegł wielki potencjał polskiego wynalazcy, skoro zaproponował mu stanowisko doradcy Komitetu Technicznego Marynarki Rosyjskiej w Petersburgu oraz zakup dromografu, który Drzewiecki miał wykonać dokładnie według sporządzonego przez siebie projektu.

Konstanty Mikołajewicz Romanow
Konstanty Nikołajewicz Romanow. Wikipedia

Polski konstruktor przyjął tę propozycję. Wyjechał do Rosji, gdzie przez kolejnych piętnaście lat pracował dla Rosyjskiej Marynarki Wojennej. Dzięki temu zaprezentowany we Wiedniu dromograf wszedł wkrótce do użytku w rosyjskiej Marynarce Wojennej. Ponadto niektóre z przedstawionych na tej wystawie wynalazków polskiego konstruktora zakupiło kolejnictwo i fabryki austriackie.

Niebawem Stefan Drzewiecki rozpoczął pracę nad projektem okrętu podwodnego, jednoosobowego, poruszanego „siłą ludzkich mięśni – śmigłem wprowadzanym w ruch za pomocą napędu nożnego” (Wikipedia). Po raz pierwszy zaprezentował publicznie ten wynalazek w 1877 r. w Odessie, samodzielnie nim kierując.

Od tej pory pracował nad ulepszaniem okrętów podwodnych. Był pierwszym konstruktorem, który zainstalował w jednostce podwodnej peryskop. Opracowywane przez niego kolejne modele okrętów podwodnych miały coraz większą wyporność oraz przeznaczone były dla coraz liczniejszej załogi. W 1881 r. opracował projekt czteroosobowego okrętu podwodnego, zgodnie z którym, pod kierunkiem samego konstruktora, zbudowano w Rosji aż pięćdziesiąt takich jednostek. Model takiej łodzi prezentowany jest obecnie w petersburskim Muzeum Marynarki.

Siedem lat później inżynier ten zaprojektował okręt podwodny z napędem elektrycznym. Następnie wespół z inżynierem i matematykiem, adm. Aleksiejem Nikołajewiczem Kryłowem (1873 – 1945) opracował projekt „niezatapialnego okrętu podwodnego o napędzie parowym i wyporności 120 ton” (Wikipedia), za który obaj otrzymali pierwszą nagrodę na Międzynarodowym Konkursie w Paryżu w 1898 r.

Alexey Krylov
Aleksiej Kryłow. Wikipedia

Wcześniej jednak, bo w 1877 r. Stefan Drzewiecki wziął udział w wojnie rosyjsko – tureckiej, za co otrzymał medal Św. Jerzego. W 1891 r. podjął decyzję o powrocie do Francji. Powodem była niemożność zrealizowania wielu jego projektów w Rosji. We Francji dość szybko zyskał sławę i powszechny szacunek. Uczeni, zwłaszcza młodzi traktowali go jak autorytet.  Jego paryski dom był licznie odwiedzany przez przedstawicieli świata nauki, głównie polskich i francuskich. Odbywały się tam spotkania, toczyły naukowe dysputy.

We Francji kontynuował pracę nad udoskonalaniem łodzi podwodnych; z jego projektów nadal korzystała  rosyjska Marynarka Wojenna. Przykładem mogą być chociażby skonstruowane przez polskiego inżyniera wyrzutnie torped na sprężone powietrze, które w 1901 r. zostały zakupione zarówno przez francuską, jak i rosyjską Marynarkę Wojenną. Do 1918 r. wyrzutnie torpedowe Drzewieckiego montowane były na okrętach wojennych także w Niemczech, Austro – Węgrzech, Wielkiej Brytanii, Chinach, Japonii i in. W Wielkiej Brytanii Stefan Drzewiecki za swoją działalność został uhonorowany tytułem „The Naval Architect of Great Britain”.

W ostatnich latach XIX w. w Rosji – zgodnie z projektem Drzewieckiego – zbudowano okręt podwodny o napędzie spalinowym i wyporności 350 ton. Jednym z ostatnich jego projektów z tej dziedziny – jednak nie zrealizowanym – był okręt „> wodopancerny <, którego pancerz składać się miał z wlanej w przestrzeń między blachami wody, w zamierzeniu wynalazcy mającej doskonale amortyzować uderzenie” (Wikipedia).

W 1898 r. Drzewiecki otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie ogłoszonym przez francuskie ministerstwo Marynarki Wojennej za projekt nowoczesnego okrętu podwodnego o wyporności 120 ton, który miał posiadać napęd hybrydowy: na powierzchni wody poruszał go silnik parowy, a pod wodą – elektryczny.

Łódź podwodna Drzewieckiego
Łódź podwodna Drzewieckiego, fot. Witold Muratow, Wikipedia

Drugą dziedziną techniki, którą zainteresował się Stefan Drzewiecki była aeronautyka. Uważa się go za pierwszego uczonego, który stwierdził, iż „możliwy jest lot maszyny cięższej od powietrza” (Wikipedia). Od 1876 r. należał do  II, IV i VI Oddziału Cesarskiego Wszechrosyjskiego Towarzy­stwa Technicznego (IRTO), a od 1881 r. także utworzonego wtedy VII Oddziału (Żeglugi Powietrz­nej), którego kierownictwo naukowe sam objął w następnym roku.

W 1885 r. w Cesarskim Towarzystwie Technicznym w Petersburgu wygłosił odczyt o locie aerodynamicznym. Napisał kilka prac naukowych poświęconych tej problematyce. Opierał się w nich na własnych obserwacjach dotyczących lotu ptaków. W 1885 r. napisał w języku rosyjskim rozprawę pt. „O oporze powietrza w zastosowaniu do lotu ptaków i samolotów”, dwa lata później kolejną pt. „Aeropłany w prirodie” (czyli „Samoloty w przyrodzie”), a w 1891 r. –  „Ptaki jako szybowce – Teoretyczne rozwiązanie kwestii szy­bowania ptaków”. W ostatniej z wymienionych wysunął następującą tezę: ”najracjonalniejszy sposób rozwiązania zagadnienia lotu powinien się opierać na zasadzie płatowca, tzn. płaszczyzny poruszającej się w powietrzu z pewną prędkością i tworzącej z kierunkiem ruchu pewien kąt” (www.samolotypolskie.pl).

Okręt podwodny Stefana Drzewieckiego
Okręt podwodny Stefana Drzewieckiego. Wikipedia

Kilka lat później napisał po francusku pracę pt. „Les oiseaux considérés comme des aeroplanes animés” („Ptaki jako żywe samoloty”), która zawierała „pogłębione matematycznie uzasadnienie poglądów wyrażonych przez autora w pracy poprzedniej, omawiała kwestie oporu powietrza i dawała pojęcie o optymalnym kącie nachylenia skrzydeł” (Wikipedia).

Jedną z ostatnich większych publikacji Stefana Drzewieckiego była „L’aviation de demain” („Lotnictwo dnia jutrzejszego”) – uważana za pierwsze podstawy aerodynamiki. Autor uznał w niej płatowiec za samolot przyszłości. W pracy tej zajął się zagadnieniem stateczności samolotu. „Opierając się na prawie Joëssela, sformułował prawo samoczynnej równowagi samolotu, która to teoria wyprzedziła o 12 lat pierwszy kontrolowany lot aparatu cięższego od powietrza z silnikiem spalinowym” (www.samolotypolskie.pl).

Rok później Drzewiecki przedstawił teorię obliczania śmigła. Zagadnieniu temu poświęcił kilka rozpraw:  „Obliczanie elementów śmigła” („Rocznik Morski”, Petersburg 1892 r.), „Zasady działania śmigła” („Bulletin de l’Association techniąue maritime” 1892 r.), „Desh’helices aériennes. Théorie générale des propu-seurs helicoidaux et méthode de caleul de cas propulseurs pour l’air”, 1909 r („Śmigła powietrzne. Teoria ogólna napędów śmigłowych”), w której rozwinął opisaną przez siebie wcześniej metodę rachunkowego wyznaczania śrub napędowych; „Formules rationelles pratiques pour le caleul des hélices marines et aériennes” (1910 r.), „Theorie générale ae l’helice”, 1920 r. („Ogólna teoria pędnika śrubowego”). Ostatnia z wymienionych została wyróżniona przez francuską Akademię Nauk w Paryżu. Zawierała opracowaną przez Drzewieckiego, prekursorską teorię napędów śmigłowych. Teoria ta zapewniła polskiemu uczonemu trwale miejsce jednego z najwybitniejszych uczonych lotnictwa na przeło­mie XIX i XX wieku. Bazowali na niej bracia Wright; na niej do dziś opierają się: teoria śmigieł i wirników noś­nych śmigłowców oraz ich obliczenia. Badania naukowe prowadził w otwartym przez siebie laboratorium doświadczalnym Eiffel przy 67 rue Boileau w Auteuil.

ul. Stefana Drzewieckiego w Gdańsku
ul. Stefana Drzewieckiego w Gdańsku

Przed I wojną światową śmigła na licencji Stefana Drzewieckiego produkowane były przez francuskiego przedsiębiorcę Ratmanoffa. Montowane były m. in. w samolotach Blériota. W latach 1917 – 19 w Stanach Zjednoczonych wg. teorii polskiego konstruktora zbudowano ok. stu pięćdziesięciu modeli śmigieł. W czasie I wojny światowej Stefan Drzewiecki zgodził się na bezpłatne wykorzystanie tegoż wynalazku przez rosyjski przemysł lotniczy.

Stefan Drzewiecki projektował, a następnie konstruował maszyny latające np. w 1909 r. skonstruował model prototypu płatowca „Canard”. Był to „samolot samostateczny o oryginalnej kon­strukcji w układzie kaczki”(www.samolotypolskie.pl), który został wyposażony w „tylne śmigło i – co było zabiegiem prekursorskim – samoczynne urządzenia stabilizacyjne” (Wikipedia). Rozwiązania te zostały wykorzystane w aeroplanie „Drzewiecki” skonstruowanym cztery lata później. Płatowiec „Canard” został zbudowany w 1912 r. przez Ratmanoffa, a po raz pierwszy publicznie zaprezentowany jeszcze w tym samym roku na IV Między­narodowym Salonie Lotniczym w Paryżu. Jego próby w locie przeprowadzono wiosną kolejnego roku w Chartres. Prace nad udoskonalaniem tego typu samolotu przerwał wybuch I wojny światowej.

W kolejnych latach Drzewiecki zaprojektował śmigło przestawialne o samoczynnej regulacji kąta skoku łopat dla śmigieł bądź wiatraków samolotowych. Wynalazek ten umożliwiał „utrzymanie względnie stałej prędkości obroto­wej śmigła bądź wiatraka, niezależnie od zmian w prędkości lotu samolotu” (www.samolotypolskie.pl). Dwa lata później opracował „metalowe śmigło lotnicze, montowane na piaście w sposób umożliwiający zmia­nę i regulację kąta nastawienia łopat przed lotem”, a następnie śmigło samoprzestawialne, który to „efekt uzyskiwał na skutek zmian objętości komory powietrznej pod wpływem zmian ciśnienia atmosferycznego na różnych wysokościach lotu”. Inne rozwiązanie śmigła samoprzestawialnego  opierało się na „zmianie skoku łopat przy pomocy sprężyn spiralnych lub śrubowych utrzymujących stałą równowagę po­między momentami silnika i oporu działającymi na śmigło. Napięcie sprężyn jest maksymalne dla kąta minimalnego i zmniejsza się w miarę wzrostu kąta skoku, w postępie linearnym, podobnie jak zmniejsza się gęstość powietrza ze wzrostem wysokości, ale w kierunku przeciwnym” (www.samolotypolskie.pl).

Kolejnymi osiągnięciami polskiego inżyniera były: skonstruowane przez niego w latach 1926 – 29 śmigło o łopatkach nastawnych oraz tunel aerodynamiczny. Jak podaje Wikipedia, drugi z wymienionych wynalazków jest dziś podstawowym urządzeniem badawczym stosowanym w aerodynamice, wykorzystywanym „do badania opływu gazu lub cieczy wokół obiektu”. Ma kształt tunelu, w którym umieszcza się badany obiekt. Dzięki temu, że „generuje się w nim ciągły przepływ powietrza, można obserwować przepływ i mierzyć siły działające na model”. Pierwszy taki tunel – według projektu Stefana Drzewieckiego – został skonstruowany we Francji.

Stefan Drzewiecki jako pierwszy na świecie propagował ideę utworzenia naukowego ośrodka badawczego dla lotnictwa o charakterze międzynarodowym. Z jego inicjatywy powstał pierwszy Instytut Aerodynamiczny w Saint Cyr pod Wersalem. Drzewiecki należał do Aeroklubu Francji, którego przez wiele lat był prezesem. W 1913 r. za swe zasługi dla lotnictwa otrzymał tytuł honorowego członka Chambre Syndicale des Industries Aéronautiąues.

Ignacy Mościcki
Ignacy Mościcki. Wikipedia

W czasie I wojny światowej Drzewiecki zaprojektował reflektor polowy zasilany gazem acetylenowym; reflektory te były wtedy szeroko stosowane przez armię francuską. Dawały one bardzo silne światło, oślepiające na odległość 150 – 200 m. W latach 20 – tych XX w. Stefan Drzewiecki konstruował wiatraczki, które montowane były w samolotach wojskowych „w zespołach stacji radiowych ASD – 4 do napędu prądnic o napięciu 12 V, zasilają­cych nadajniki radiowe oraz instalacje świateł pokła­dowych i urządzenia sygnalizacyjne” (www.samolotypolskie.pl). W naszym kraju instalowano je wtedy na samolotach Potez 25, PWS i Lublin.

Uczony ten mieszkając we Francji utrzymywał żywy kontakt z ojczyzną. Wspierał polskie badania naukowe prowadzone w zakresie aeronautyki, a w testamencie zapisał polskiemu państwu swą paryską pracownię w Auteuil, wszystkie swoje prace naukowe oraz bogaty księgozbiór.

W 1927 r. został patronem utworzonego wówczas w Warszawie Towarzystwa Po­pierania w Polsce Badań Naukowych z Dziedziny Lotnictwa. Rok później otrzymał tytuł Honorowego Członka Ligi Obrony Powietrznej Państwa w Polsce. Było to dla niego wielkie wyróżnienie, gdyż  jednocześnie tytuł ten otrzymali Prezydent RP Ignacy Mościcki i Marszałek Józef Piłsudski. W ostatnich latach życia przedmiotem badań naukowych tegoż uczonego stały się turbiny szybkobieżne Francissa i Kaplana oraz energia jądrowa.

Stefan Drzewiecki bardzo długo cieszył się dobrym zdrowiem. Dożył wieku dziewięćdziesięciu trzech lat. Zmarł w stolicy Francji 23 IV 1938 r. W naszym mieście uczony ten jest patronem ulicy w dzielnicy Zaspa Rozstaje. Tablica z jego fotografią oraz krótkim życiorysem znajduje się w Parku Milenium Gdańska, obok tablic poświęconych pozostałym patronom ulic tej dzielnicy miasta.

Tablica z fotografią i krótkim życiorysem uczonego w Parku Milenium Gdańska

W szczecińskiej dzielnicy Pomorzany przy ul. Chmielewskiego można zobaczyć mural m. in. z wizerunkiem Stefana Drzewieckiego; uwiecznione zostały tam postaci zasłużone dla polskiej nauki, tej miary, jak Maria Skłodowska – Curie, czy Ignacy Mościcki. Na koniec warto przytoczyć słowa, które często powtarzał Stefan Drzewiecki: „Idea lotnictwa przeniknęła dziś i poruszyła masy; ludzie poczuli, że właśnie dzięki lotnictwu będą zniesione granice i narody zbliżą się ze sobą w powszechnym braterstwie”.

Wspomnienie o polskim konstruktorze, który zapisał się w naszych dziejach, jako pionier żeglugi podwodnej i lotnictwa napisałam na podstawie:

  • Wikipedii
  • „Encyklopedii Gdańskiej”
  • www.wynalazki.andrej.edu.pl
  • www.samolotypolskie.pl
  • www.iderepublica.pl/znani-nieznani

Maria Sadurska

Drzewieckiego, Leszczyńskich, Królewski Dwór, Zaspa-Rozstaje, Gdańsk, województwo pomorskie, 80-443, Polska

Dodaj opinię lub komentarz.