Władysław Łokietek był potomkiem najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego, Kazimierza Sprawiedliwego. Wywodził się z linii Piastów kujawskich, był jednym z pięciu synów księcia kujawskiego, Kazimierza I i księżniczki opolskiej, Eufrozyny. W 1320 r. został koronowany na króla Polski, ceremonia ta po raz pierwszy odbyła się w katedrze wawelskiej w Krakowie, a nie jak dotąd w Gnieźnie.
„Jego największą zasługą było zjednoczenie ziem polskich po blisko dwustu latach rozbicia dzielnicowego i bratobójczych walk o władzę” (www.polskieradio.pl). Władca ten rozpoczął proces wewnętrznej unifikacji państwa polskiego: tworzenie jednolitego systemu administracyjnego i skarbowego oraz organizowanie ogólnopolskiej kancelarii. Politykę Władysława Łokietka kontynuował jego następca, syn Kazimierz Wielki.
Zdaniem prof. Andrzeja Nowaka „przydomek >Łokietek< sugerujący, że był on po prostu człowiekiem niskim nadano mu współcześnie. Nie ma dowodów na to, że odpowiadało to prawdzie, nie dokonano bowiem oględzin szczątków króla”. Najprawdopodobniej przydomek ten nie odnosił się do wzrostu księcia, tylko „pogardliwie opisywał wielkość i potęgę jego dziedzicznego księstwa w stosunku do przejawianych przez Łokietka ambicji politycznych”.
Był on bowiem władcą jednego z najmniejszych księstw dzielnicowych w momencie, kiedy rozpoczął w nim samodzielne rządy. Jego ojciec, Kazimierz I Kujawski podzielił swoje księstwo pomiędzy pięciu synów. Łokietek otrzymał jedynie południowy skrawek Kujaw.
„Być może to właśnie stąd, że sięgając bardzo szybko, po trzech latach właściwie od objęcia tych rządów w swoim księstewku po najbardziej ambitne cele, po Kraków, wydawało się, że rzuca się z motyką na słońce, że jest takim małym człowiekiem, który sięga po najtrudniejsze cele. (…) Mając tak niewielkie możliwości polityczne, osiągnął tak wiele, nie dla siebie, a dla Polski”. Był człowiekiem małym „nie wzrostem (…), a na pewno nie duchem. Siła, hart ducha tego władcy były zupełnie wyjątkowe, absolutnie największe, nie tylko w jego pokoleniu, ale może w całej dynastii piastowskiej” (prof. Nowak).
Kiedy Władysław miał siedem lat zmarł jego ojciec. Od tej pory przebywał on na dworze krakowskim blisko spokrewnionego z nim księcia Bolesława Wstydliwego.
W 1275 r. Łokietek objął samodzielne rządy w swej dzielnicy, jednak przez pierwszych kilka lat sprawował je w tzw. niedziale, czyli wspólnie ze swoimi młodszymi braćmi: Kazimierzem i Siemowitem. Dopiero w 1287 r. lub rok później – w wyniku podziału – został księciem brzeskim. Według Kodeksu hipackiego (jednego ze średniowiecznych zwodów, czyli kodeksów latopisarskich – ruskich odpowiedników zachodnioeropejskich annałów) w 1279 r. – po śmierci Bolesława Wstydliwego – Władysław Łokietek miał być jednym z pretendentów do krakowskiego tronu. Władzę w stolicy Małopolski objął jednak Leszek Czarny, starszy przyrodni brat Łokietka. Ten zaś pozostał jego sojusznikiem i wraz z pozostałymi braćmi uznał jego zwierzchnictwo.
Książę krakowski zmarł bezpotomnie w 1288 r. Swoją dziedziczną dzielnicę, czyli ziemię sieradzką przekazał przed śmiercią Łokietkowi. Po śmierci Leszka Czarnego wynikł ostry spór o sukcesję w Małopolsce. Początkowo głównymi kandydatami do tronu krakowskiego byli książę mazowiecki Bolesław II i książę wrocławski Henryk IV Probus. Łokietek wsparł pierwszego z nich, z którym był blisko spokrewniony. Drugiego kandydata poparli sprzymierzeni z nim książęta śląscy: Bolko I Opolski i Przemko Ścinawski, a także mieszczanie krakowscy. Z kolei „ogół rycerstwa krakowskiego opowiedział się za księciem płockim Bolesławem II” (Wikipedia).
Na początku 1289 r. na Wawel wkroczyły wojska śląskie pod dowództwem wspomnianych książąt sprzymierzonych z Henrykiem IV. Na wieść o tym książęta kujawsko – mazowieccy zawiązali koalicję przeciwko książętom śląskim, do której nieoczekiwanie przystąpił książę wielkopolski Przemysł II. Postanowili oni połączyć swoje siły w walce o Kraków.
Książęta śląscy świadomi militarnej przewagi książąt kujawsko – mazowieckich, wycofali się na Śląsk, by tam wzmocnić swoje siły. W ślad za nimi ruszyły wojska koalicjantów. 26 lutego doszło do krwawej bitwy pod Siewierzem (na terenie ob. powiatu będzińskiego), w czasie której zginął Przemko Ścinawski, młodszy brat księcia głogowskiego Henryka III. Bolko Opolski dostał się do niewoli. Bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk kujawsko – mazowiecko – wielkopolskich.
„Śmierć młodziutkiego księcia śląskiego Przemka ściągnie na Władysława Łokietka dożywotnią nienawiść jego brata (…) Henryka III Głogowskiego, a on będzie przez blisko dwie dekady głównym rywalem Władysława Łokietka w walce o dziedzictwo zarówno w Wielkopolsce, jak i o przewagę nad całym konglomeratem składającym się na drogę do panowania nad całą Polską” (prof. Nowak).
Z nieznanych powodów Bolesław II zrezygnował z panowania w Małopolsce. Łokietek zajął wtedy Kraków, zaczął używać tytułu księcia krakowskiego i sandomierskiego. Wkrótce musiał jednak uchodzić z Krakowa, który został opanowany przez Henryka IV Probusa i jego sojuszników. Rządy księcia wrocławskiego w Małopolsce nie trwały jednak długo: zmarł w wyniku otrucia 23 VI 1290 r. Na mocy jego testamentu Kraków przeszedł w ręce Przemysła II. Łokietek, który pozostawał raczej w przyjaznych relacjach z księciem wielkopolskim, umocnił wówczas swoje rządy w księstwie sandomierskim. Panowanie Przemysła II w stolicy Małopolski trwało bardzo krótko; wkrótce do Krakowa wkroczył książę czeski z dynastii Przemyślidów, Wacław II.
W tamtym czasie Łokietek, aby umocnić jeszcze bardziej swą pozycję wśród książąt piastowskich, swoją bratanicę Fenennę wydał za mąż za króla węgierskiego z dynastii Arpadów, Andrzeja III. Małżeństwo to wzmocniło sojusz polsko – węgierski, który „już wtedy dla trzydziestoletniego Łokietka był filarem nie tylko jego polityki zagranicznej, ale także filarem koncepcji walki o tron w Krakowie przeciwko coraz wyraźniej dominującej w tej walce potędze czeskich władców” (prof. Nowak). Łokietek bowiem, w przeciwieństwie do Przemysła II nie zamierzał rezygnować z walki o tron krakowski. W starciu z Wacławem II nie miał jednak szans. Zwłaszcza, że Przemyślidę wsparli książęta śląscy oraz margrabia brandenburski. Ułatwiło to czeskiemu władcy przejęcie oprócz Małopolski ziemi sandomierskiej i sieradzkiej, które należały do Łokietka.
Wacław II ponadto uwięził wtedy Łokietka i jego brata Kazimierza II Łęczyckiego. Obaj książęta w październiku 1292 r. zawarli z Wacławem ugodę w Klęce, na mocy której zmuszeni byli zrzec się swych roszczeń do Małopolski oraz do złożenia hołdu lennego czeskiemu władcy. „W zamian (…) mogli pozostać przy swoich kujawskich dzierżawach” (Wikipedia).
W styczniu 1293 r. – z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki – doszło w Kaliszu do poufnych rozmów pomiędzy Władysławem Łokietkiem, jego bratem Kazimierzem II i Przemysłem II. Książęta najprawdopodobniej wtedy zawiązali koalicję skierowaną przeciwko Wacławowi II, zobowiązując się jednocześnie do udzielenia sobie wzajemnej pomocy. Przemysł II zawarł dodatkowo osobny układ z Łokietkiem, ustanawiając go swym następcą w Wielkopolsce. Z kolei Jakub Świnka otrzymał wtedy obietnicę czerpania dochodów z żup solnych po odzyskaniu Małopolski z rąk Przemyślidów.
Najprawdopodobniej w czasie owego zjazdu Łokietek poślubił księżniczkę kaliską Jadwigę, córkę nieżyjącego już stryja Przemysła II, Bolesława Pobożnego. „Ten związek z córką bardzo dzielnego, konsekwentnego obrońcy Wielkopolski przed margrabiami brandenburskimi, przed naporem także Zakonu Krzyżackiego na Pomorze Gdańskie niewątpliwie wniósł także myśl strategiczną, czy polityczną do świadomości Władysława Łokietka pilnowania tej północno – zachodniej rubieży Polski trzeszczącej wtedy pod naporem – z jednej strony Brandenburgii, z drugiej – Zakonu Krzyżackiego” (prof. Nowak). Rok później zginął zamordowany przez Litwinów, Kazimierz Łęczycki. Władzę w jego księstwie przejął Łokietek.
W czerwcu 1295 r. abp. Świnka koronował Przemysła II na króla Polski. W rzeczywistości jego władza ograniczała się jedynie do Wielkopolski i Pomorza. W lutym następnego roku, po zaledwie kilku miesiącach sprawowania rządów, monarcha ten zginął z rąk Brandenburczyków.
Zgodnie z zawartym w czasie wspomnianego zjazdu w Kaliszu w 1293 r. porozumieniem, władzę w Wielkopolsce przejął Łokietek, czego nie uznał Henryk III Głogowski. Przemysł II bowiem, zanim zawarł układ z Łokietkiem, swym sukcesorem w tej dzielnicy uczynił właśnie księcia głogowskiego. W związku z tym wkrótce po śmierci Przemysła II Głogowczyk zajął zbrojnie Wielkopolskę. W następnym miesiącu Łokietek zawarł z nim układ w Krzywiniu, na mocy którego książę ten zgodził się podzielić tę dzielnicę na dwie części. Henrykowi III przypadła w udziale część Wielkopolski „na zachód i południe od granicy biegnącej rzeką Obrą od jej źródeł po ujście do Warty, dalej Wartą do Noteci” (Wikipedia). Łokietek ustanowił go swym następcą w całej Wielkopolsce w wypadku swojej bezpotomnej śmierci (wówczas bowiem nie posiadał jeszcze męskiego potomka). Jednocześnie usynowił najstarszego syna Henryka III, Henryka IV Wiernego i zgodził się przekazać mu księstwo poznańskie, kiedy osiągnie pełnoletniość.
Rządy Łokietka w Wielkopolsce nie trwały jednak długo. Władca ten nie cieszył się poparciem lokalnych elit. Bardzo szybko zawiązała się opozycja z biskupem poznańskim, Andrzejem Zarembą na czele. Jej przedstawiciele w 1298 r. w Kościanie zawarli z Henrykiem III Głogowskim porozumienie wymierzone przeciwko Łokietkowi. Zdaniem prof. Nowaka „problem polegał chyba na tym, że Łokietek dobrze chyba jeszcze nie umiał rządzić. (…) Przyzwyczajony był na razie do ciągłej walki, a do gospodarowania na swoim mikroskopijnym księstewku w Brześciu Kujawskim, potem rozszerzonym o Łęczycę i Sieradz, nauczył się w tych pierwszych latach swoich samodzielnych rządów wszystkiego doglądać samemu. Nie umiał dzielić się władzą i rozdysponowywać nią w skuteczny system administracji. (…) Większym poparciem cieszył się Henryk III Głogowski ”.
W następnym roku do Wielkopolski wkroczył Wacław II. Zmusił Łokietka do zawarcia z nim umowy, na mocy której polski książę miał mu ponownie złożyć hołd lenny. Warunków tej umowy Łokietek jednak nie dotrzymał. W odwecie król czeski uderzył zbrojnie na Wielkopolskę. Łokietek ratował się ucieczką z kraju. Do Polski powrócił dopiero po czterech latach. Nie wiadomo dokładnie, gdzie wtedy przebywał. Zgodnie z tradycją udał się do Rzymu, gdzie uczestniczył w obchodach wielkiego jubileuszu roku 1300, zorganizowanego przez papieża Bonifacego VIII. Być może przebywał również na Rusi Halickiej i Węgrzech. Jego żona Jadwiga ukrywała się w przebraniu mieszczki w Radziejowie. Wacław II – mimo braku zgody papieża – we wrześniu 1300 r. został królem Polski.
Łokietek przebywając na Węgrzech uzyskał pomoc tamtejszych możnych (zwłaszcza z Górnych Węgier, czyli dzisiejszej Słowacji) nastawionych negatywnie do rządów Przemyślidów. Dzięki wsparciu jednego z nich, Amadeja Aby w 1304 r. powrócił do kraju, do Sandomierza. W następnym roku zmarł nagle Wacław II. Jego następcą w Pradze został jego jedyny kilkunastoletni syn, Wacław III. W zaistniałej sytuacji Łokietek podjął próbę – zakończoną sukcesem – odzyskania władzy w księstwie sandomierskim, sieradzko – łęczyckim i na Kujawach Brzeskich.
W odwecie Wacław III w 1306 r. zorganizował wyprawę zbrojną przeciwko Łokietkowi, w czasie której został zamordowany. Jego bezpotomna śmierć spowodowała wygaśnięcie w Czechach dynastii Przemyślidów. Był to „niezwykle szczęśliwy zbieg okoliczności, który utorował Łokietkowi drogę do tronu królewskiego. Trwająca 5 – 6 lat próżnia, a raczej kotłowanina, jaka się wytworzyła na południe od ziem piastowskich w walce o tron czeski tym razem, sprawiła, że Łokietek mógł (…) spokojnie wejść do Krakowa, jako właściwie jedyny, niekwestionowany kandydat do tronu, o który walczył już co najmniej od siedemnastu lat” (prof. Nowak).
1 IX 1306 r. książę ten wjechał uroczyście do stolicy Małopolski. Tego samego dnia nadał wielki przywilej miastu oraz wrogo do niego nastawionemu biskupowi krakowskiemu, Janowi Muskacie. Duchowny ten był bowiem zwolennikiem rządów Przemyślidów. Po przejęciu władzy w Krakowie, Łokietek zaczął realizować plan jednoczenia ziem polskich. Było to niestety przedsięwzięcie niezwykle trudne. W Wielkopolsce udało mu się zająć jedynie ziemie graniczące z Kujawami (Konin, Koło, Nakło). W pozostałej części tej dzielnicy władzę sprawował wrogo do niego nastawiony Henryk III Głogowski. W następnej kolejności Łokietek udał się na Pomorze Gdańskie, aby przejąć tam władzę. Była to jednak dość odległa dzielnica, dlatego z konieczności ustanowił w niej swoich namiestników. W Gdańsku funkcję tę objęli przedstawiciele możnego rodu Święców, zaś w Tczewie i Świeciu bratankowie Łokietka: Przemysł i Kazimierz III.
W grudniu 1306 r. w Byszewie na Kujawach Pomorzanie złożyli hołd nowemu władcy. Kilka miesięcy później Święcowie dopuścili się zdrady: zawarli porozumienie z margrabią brandenburskim Waldemarem. Oddali mu Pomorze Gdańskie w zamian za nadania dla ich rodu na Pomorzu Środkowym. Margrabia nadał im wtedy w lenno ziemie: darłowską, polanowską, sławieńską oraz Tucholę i Nowe, a w dożywocie – ziemię słupską. Wkrótce najechał zbrojnie Pomorze Gdańskie. Obroną gdańskiego grodu dowodził wtedy sędzia pomorski Bogusza.
Łokietek zdawał sobie doskonale sprawę, że własnymi siłami nie obroni Pomorza Gdańskiego przed najazdem Brandenburczyków. Za radą przeora z gdańskiego klasztoru dominikanów, zwrócił się o pomoc do komtura chełmińskiego Zakonu Krzyżackiego Guntera von Schwarzburga. „Krzyżacy bardzo chętnie podjęli się tego zadania. Wykonali je tak skrupulatnie, że przy okazji dokonali straszliwej rzezi mieszkańców grodu gdańskiego” (prof. Nowak). Po wyparciu Brandenburczyków z Gdańska ruszyli na południe. Zajęli Pomorze Gdańskie wraz z Tczewem i Nowem. W rękach Łokietka pozostała jedynie ziemia świecka.
Władca ten podjął wtedy próbę mediacji z Krzyżakami. Do rozmów między nim a mistrzem pruskim krajowym doszło wiosną 1309 r. w Grabiu na Kujawach. Wielki mistrz „wystawił księciu absurdalny rachunek za odsiecz Gdańska, a następnie zaproponował wykup tej dzielnicy” (Wikipedia). Łokietek żądania te odrzucił. Wtedy Krzyżacy uderzyli na Świecie, które zajęli po dwóch miesiącach.
„W celu uprawomocnienia swojego postępowania Krzyżacy wykupili we wrześniu wątpliwe zresztą prawa do dzielnicy od Brandenburczyków. Zabór Pomorza umożliwił wielkiemu mistrzowi ostateczne przeniesienie stolicy z Wenecji do Malborka” (Wikipedia). Łokietek musiał zrezygnować z dalszych starań o odzyskanie Pomorza, ponieważ w tym czasie wybuchł bunt w Małopolsce. Jego inicjatorem był dawny stronnik Przemyślidów, bp. Jan Muskata. Zaczął on wichrzyć przeciwko Łokietkowi, nawiązał kontakty z wrogo nastawionymi do niego książętami, zwłaszcza Bolkiem Opolskim i Henrykiem III Głogowskim.
Łokietek po przybyciu do Krakowa, kazał uwięzić zdrajcę (przebywał on w więzieniu pół roku), a następnie wygnał z Małopolski. Biskup powrócił do Krakowa dopiero w 1317 r. W 1311 r. pojawił się następny kryzys w państwie rządzonym przez Łokietka. Tym razem „duża część mieszczaństwa krakowskiego, na czele z wójtem Albertem wypowiedziała posłuszeństwo Władysławowi Łokietkowi i próbowała nie tylko opanować miasto, ale również zdobyć Wawel” (prof. Nowak). Mieszczanie opowiedzieli się po stronie nowego króla czeskiego Jana Luksemburskiego, który bezprawnie – podobnie jak niegdyś Przemyślidzi – tytułował się królem Polski. Uzyskali poparcie kilku innych miast małopolskich. Wezwali na pomoc wspomnianego wcześniej księcia opolskiego. Ten zaś przybył do Krakowa kilka miesięcy później. Nie wiadomo jednak, czy działał we własnym imieniu, czy też w zmowie z królem czeskim. Łokietek szczęśliwie dość szybko opanował sytuację w Małopolsce. Buntownikom nie udało się zająć Wawelu; obroniły go wojska wierne polskiemu władcy. Z pomocą Łokietkowi przyszli Węgrzy, dzięki którym stłumił bunt mieszczan w Sandomierzu.
W połowie 1312 r. Łokietek zmusił księcia opolskiego do opuszczenia Krakowa, a następnie w dość okrutny sposób rozprawił się z opozycją. „Kary były surowe, część rajców została powieszona i skonfiskowano ich majątki, również samo miasto Kraków za karę straciło część przywilejów (m. in. dziedziczne wójtostwo). Wkrótce po buncie wprowadzono do ksiąg miejskich zamiast niemieckiego łacinę” (Wikipedia). Niemniej walka Łokietka „z buntem najpierw Muskaty, potem wójta Alberta i mieszczan krakowskich (…) sparaliżowała inicjatywę Władysława Łokietka w fatalnym przełomie roku 1308 i 1309 interwencji Krzyżaków, która zabrała Pomorze z rąk polskich” (prof. Nowak). Po uspokojeniu sytuacji w Małopolsce Łokietek mógł ponownie podjąć próbę przejęcia władzy w Wielkopolsce, a tym samym przyłączenia tej dzielnicy do swego państwa.
W międzyczasie zmarł książę głogowski i wielkopolski, Henryk III. Przed śmiercią podzielił swoje władztwo pomiędzy pięciu synów, co wiązało się z wprowadzeniem nowej organizacji terytorialnej. „Zagroziło to miejscowej elicie urzędniczej, w związku z czym możnowładztwo i rycerstwo podniosły w 1314 roku bunt przeciwko synom Głogowczyka. Wydarzenia zaskoczyły książąt głogowskich na tyle, że nie zdołali skutecznie powstrzymać rebelii” (Wikipedia). Przybyłe im na pomoc oddziały dowodzone przez Janusza z Bibersteinu, poniosły klęskę pod Kłeckiem; wkrótce miejscowe rycerstwo opanowało Poznań. Jak zauważył prof. Nowak sława Łokietka jako „energicznego władcy, który potrafi bronić piastowskich interesów” dotarła również do Wielkopolski. Dlatego miejscowe elity chętnie oddały mu władzę, kiedy w sierpniu 1314 r. wjechał triumfalnie do Poznania.
Zdaniem profesora Nowaka odzyskanie Wielkopolski było ważnym krokiem, „który miał przybliżyć Władysława Łokietka do skutecznej akcji w walce o odzyskanie Pomorza”. Od tej pory władca ten używał tytułu księcia Królestwa Polskiego. W następnym roku zawarł on przymierze z monarchami skandynawskimi: Danii, Szwecji i Norwegii, a także władcami Meklemburgii i Pomorza Zachodniego, skierowane przeciwko Brandenburgii. „Ta wielka akcja dyplomatyczna nie przyniosła spodziewanych rezultatów, ale Władysław Łokietek dał znać, że odzyskuje inicjatywę” (prof. Nowak).
O dalszych losach Władysława Łokietka na tle dziejów Polski – w drugiej części artykułu.
