Jednym z patronów gdańskich ulic jest Julian Ursyn Niemcewicz – człowiek wielce zasłużony dla polskiej kultury. Dramaturg, poeta, historyk, publicysta, a także działacz polityczny. Ceniony autorytet dla wielu pokoleń Polaków. Gorący patriota.
Poniższy artykuł napisałam czerpiąc informacje ze źródeł: „Historia literatury niepodległej Polski” Ignacego Chrzanowskiego oraz Wikipedii. Cytaty w tekście pochodzą z pierwszego ze źródeł.
Stefan Witwicki, polski poeta doby romantyzmu, pisał następująco na temat Juliana Ursyna Niemcewicza: „Nie każdy naród i nie w każdej bytu swego epoce może podobnych mężów pokazać, mężów, w których tak się skupia i wciela całe jego życie, iż stają się jakby uosobionym narodem; jednym z takich ojców, przez których Opatrzność błogosławi narodowi, takim wcielonym narodem, Człowiekiem – Polską, był Niemcewicz”.
Julian Ursyn Niemcewicz wywodził się z poleskiej średniozamożnej rodziny szlacheckiej herbu Rawicz, która z czasem stała się jedną z najzamożniejszych w swoim regionie. Był synem Marcelego, podczaszego mielnickiego i Jadwigi z Suchodolskich. Urodził się 16 II 1758 r. w Skokach koło Brześcia nad Bugiem.
W 1764 r. wraz ze swym ojcem uczestniczył w Warszawie w uroczystościach koronacyjnych Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W latach 1770–1776 młody Niemcewicz kształcił się w Warszawie w Szkole Rycerskiej, którą ukończył w stopniu porucznika. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie (np. „Wojna kobiet. Poemat heroikomiczny w 4 pieśniach”). Sam wspominał następująco ten początek swej drogi twórczej: „Wcześnie obudził się we mnie smak do poezji: w szesnastym roku napisałem poemat »Wojna kobiet. Poemat heroikomiczny w 4 pieśniach«. Od tego czasu zacząłem bazgrać wiersze i nałóg ten nie opuścił mię przez lat z górą sześćdziesiąt”. Ten wczesny utwór Niemcewicza, pochodzący z 1774 r., niestety zaginął.
Prawdopodobnie w grudniu 1777 r. młody poeta został adiutantem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, będącego dowódcą wojsk litewskich. Za jego namową Niemcewicz poświęcił się wtedy dodatkowo pracom przekładowym w zakresie literatury francuskiej. Towarzyszył Czartoryskiemu w podróżach krajowych i zagranicznych. W 1780 r. przebywał z nim w Holandii, rok później w Austrii, w latach 1783–1785 we Francji, Anglii, Niemczech, Włoszech, na Sycylii i Malcie. Z kolei w latach 1787–1788 podróżował do Paryża i Londynu ze Stanisławem Kostką Potockim, przyszłym gen. mjr. artylerii koronnej.
Początek działalności politycznej Juliana Ursyna Niemcewicza przypadł na okres Sejmu Czteroletniego (1788–1792), w którym brał czynny udział jako poseł inflancki. W grudniu 1790 r. przystąpił do Stronnictwa Demokratycznego, czyli obozu reform – nieformalnego ugrupowania polityków, skupiającego zwolenników wewnętrznych zmian ustrojowych. W czasie obrad opowiadał się za sojuszem Polski z Prusami. Postulował m.in. o zniesienie wolnej elekcji oraz poprawę sytuacji mieszczaństwa i chłopstwa.
Był dobrym mówcą; przemawiał zawsze „dobrze przygotowany, z planem i ładem, jasno i rozumnie, bez czczych frazesów, z głębokim przekonaniem i sercem”. Za najlepszą jego mowę uznaje się tę z 27 I 1792 r. wygłoszoną przeciwko Szczęsnemu Potockiemu i Sewerynowi Rzewuskiemu, czyli zdrajcom narodu, przyszłym inicjatorom Konfederacji Targowickiej (zawiązanej 27 IV 1792 r. w Petersburgu, a oficjalnie w nocy 18 na 19 V tegoż roku w Targowicy).
W czasie trwania Sejmu Wielkiego Niemcewicz zajmował się również pracą publicystyczną. Był współtwórcą „Gazety Narodowej i Obcej”, wydawanej od końca 1790 r. do sierpnia 1792 r. (zlikwidowanej na mocy uniwersału Szczęsnego Potockiego). Na jej łamach Niemcewicz publikował artykuły o treściach politycznych.
W 1791 r. był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej; wraz z Hugonem Kołłątajem był współautorem Konstytucji 3 Maja. Współpracował z Komisją Edukacji Narodowej; w lutym 1792 r. objął stanowisko przewodniczącego Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
Po przystąpieniu Stanisława Augusta Poniatowskiego do Konfederacji Targowickiej, wraz z grupą patriotów udał się na emigrację. Najpierw przebywał w Lipsku, następnie w Wiedniu, Florencji i Rzymie. Uczestniczył wtedy aktywnie w przygotowaniach do powstania zbrojnego nazwanego potem Insurekcją Kościuszkowską, gdyż naczelnikiem tego zrywu został Tadeusz Kościuszko. Po wybuchu insurekcji Niemcewicz przybył do kraju, gdzie w czerwcu 1794 r. został adiutantem i sekretarzem naczelnika.
W bitwie pod Maciejowicami (10 X 1794 r.) został ranny i dostał się do niewoli. Przebywał dwa lata w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. W tamtym czasie napisał wiele swoich utworów.
Wolność odzyskał wraz z Kościuszką po śmierci carycy Katarzyny I w 1796 r. Towarzyszył byłemu naczelnikowi w podróży do Stanów Zjednoczonych (przez Finlandię, Szwecję i Anglię). Początkowo mieszkał w Filadelfii; podróżował po wschodnich stanach. Poznał Waszyngtona i Jeffersona. 2 VII 1800 r. poślubił wdowę, Amerykankę, Susan Livingston Kean, córkę Petera van Brugh Livingstona, pierwszego skarbnika stanu Nowy Jork.
W roku 1798 r. został wybrany członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego. W 1806 r. otrzymał obywatelstwo amerykańskie.
W 1802 r. przyjechał do kraju na wieść o śmierci swego ojca; na stałe powrócił tu w 1807 r.
Włączył się wtedy w działalność polityczną i społeczną. Został sekretarzem Senatu Księstwa Warszawskiego, wizytatorem szkół (z ramienia Dyrekcji Edukacyjnej) oraz pierwszym prezesem Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego. Od 1802 r. był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk utworzonego w 1800 r. w Warszawie (od stycznia 1827 r. pełnił w nim funkcję prezesa). Od 1812 r. należał do Towarzystwa Królewskiego Gospodarczo-Rolniczego, które zostało powołane 19 III 1810 r. przez członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
W 1809 r. został odznaczony Orderem św. Stanisława.
W 1812 r. przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego (której przewodniczył ks. Adam Kazimierz Czartoryski), którą 28 VI 1812 r. zawiązał Sejm Księstwa Warszawskiego w odpowiedzi na rozpoczęcie przez Napoleona wojny z Rosją, oficjalnie zwanej drugą wojną polską. Tego dnia Sejm Księstwa Warszawskiego przekształcił Księstwo Warszawskie w Królestwo Polskie i proklamował przyłączenie do niego tzw. ziem zabranych (czyli wschodnich województw I RP przyłączonych do Imperium Rosyjskiego w wyniku rozbiorów). Wkrótce konfederacja przejęła formalnie ziemie litewsko-ruskie I RP. Jej działania przestały obowiązywać wraz z klęską Napoleona oraz okupacją (począwszy od 30 kwietnia 1813 r.) Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie.
W 1822 r. Niemcewicz osiadł w swych podwarszawskich dobrach Ursynów (ob. dzielnica Warszawy), gdzie wiele czasu poświęcał na twórczość literacką. Nie przerwał jednak działalności politycznej, pełnił funkcję sekretarza Senatu Królestwa Kongresowego. Przebywając w Warszawie, mieszkał w bocznej oficynie Pałacu Potockich.
Tuż po wybuchu powstania listopadowego w 1830 r. wyjechał w misji dyplomatycznej do Londynu. 5 XII tegoż roku został przewodniczącym Komisji Rozpoznawczej do przejrzenia papierów Policji Tajnej, organu powołanego przez Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego w celu rozpatrzenia spraw osób podejrzanych o szpiegostwo na rzecz Rosji.
25 I 1831 r. Niemcewicz w imieniu Senatu Królestwa Polskiego podpisał akt detronizacji cara Mikołaja I (którego koronacja odbyła się kilka lat wcześniej w Warszawie). Po klęsce powstania listopadowego udał się na emigrację. Dołączył do tzw. Wielkiej Emigracji, jednego z największych ruchów emigracyjnych ówczesnej Europy, która rozpoczęła się jeszcze przed upadkiem powstania listopadowego.
Od 1833 r. Niemcewicz mieszkał w Paryżu. Związał się tam ze stronnictwem konserwatywno-liberalnym Hotel Lambert ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. Należeli do niego polscy emigranci wywodzących się głównie z wyższych sfer. Nazwa stronnictwa pochodziła od rezydencji księcia Adama Jerzego, znajdującej się w stolicy Francji, na wyspie św. Ludwika.
W Paryżu Julian Ursyn Niemcewicz w 1836 r. został prezesem utworzonego tamże Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu (powołanego cztery lata wcześniej przez grupę tamtejszych polskich emigrantów).
Polityk ten zmarł w Paryżu 21 V 1841 r. Został pochowany na cmentarzu Montmorency pod Paryżem, zwanym panteonem polskiej emigracji.
Jak stwierdził I. Chrzanowski „jego [tzn. Niemcewicza] życie od kolebki niemal aż do deski grobowej to jeden wspaniały poemat miłości, poświęcenia i cierpienia dla Polski”.
Niemcewicz pozostawił liczne zapisy swoich wspomnień z różnych okresów swego życia, np. „Dziennik podróży do Włoch w 1784”, „ Pamiętniki czasów moich” (z lat 1823-38, wydane w Paryżu w 1848 r.), „Przypomnienia moje. Więzienie moje w krępości nad Nerwą” (marzec 1833 r., niewydane), „Bitwa pod Maciejowicami” (wspomnienia napisane w Ameryce około 1800 r.), „Pamiętnik o czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1809)” (wydany w Warszawie w 1902 r.) i in.
Jak już wspomniałam, Julian Ursyn Niemcewicz od wczesnej młodości uprawiał twórczość literacką. Pisywał „drobne wierszyki, ody, listy poetyckie, tłumaczył poezje Woltera, powieści angielskie i francuskie”. Był także autorem powieści pt. „Jan z Tęczyna” (z 1824 r.), która uważana jest za pierwszą polską powieść historyczną.
Na pewnym etapie swej drogi twórczej zaczął pisać utwory patriotyczne o charakterze dydaktyczno-satyrycznym i „z tej drogi nie zboczył już do śmierci”.
Adam Mickiewicz wypowiadał się na temat Niemcewicza następująco: „Nie był poetą sztukmistrzem, nigdy nie pisał dla zabawy swych czytelników, nigdy nie składał ofiar sztuce, (…) dzieła swoje brał za narzędzie do walczenia z nieprzyjaciółmi Polski”. Z miłości do ojczyzny „nie przestawał on stawać w jej obronie i nigdy nie darował jej wrogom politycznym, moralnym i literackim”. Zdaniem wieszcza był on „największym ze wszystkich znanych pamflecistów”, gdyż utwory, „które pisze się z natchnienia chwilowych okoliczności, co jest przeznaczone do wywarcia wpływu naprędce, godzi się nazwać pamfletem”.
Niemcewicz tworzył również z myślą o młodzieży, mając na uwadze jej wychowanie w duchu patriotycznym. Do takich utworów należą „Śpiewy historyczne” – zbiór pieśni historyczno-patriotycznych o funkcji dydaktycznej, które napisał w latach 1808-10 na zamówienie Towarzystwa Przyjaciół Nauk z przeznaczeniem głównie dla młodzieży.
Niemcewicz w swoich utworach bardzo często odnosił się do aktualnej sytuacji politycznej, przestrzegał naród przed popełnianymi błędami politycznymi, przed nieuchronnym upadkiem ojczyzny. Jak chociażby w tragedii pt. „Władysław pod Warną. Tragedia w 5 aktach” (z 1787 r., wydanej w 1803 r.), w której przypominał o błędnej decyzji podjętej przez tytułowego monarchę w 1444 r., czyli o wyprawie zbrojnej przeciwko Turcji. Była to aluzja do polityki względem Rosji.
W czasie trwania Sejmu Wielkiego Julian Ursyn Niemcewicz napisał kilkanaście bajek o charakterze satyrycznym, w których ganił rodaków za kłótnie, stwarzanie podziałów politycznych, bezowocne gadulstwo, przedkładanie prywaty nad dobro ojczyzny. Zachęcał rodaków do jedności.
W drugim lub trzecim roku obrad Sejmu Wielkiego wydał dwie Dumy Polskie: „Dumę o Żółkiewskim” i „Dumę o Stefanie Potockim”. Poeta, przypominając w tych utworach czyny tytułowych bohaterów narodowych, nawoływał Polaków do walki w obronie ojczyzny.
W dorobku Niemcewicza znajdują się liczne utwory sceniczne o tematyce historycznej, np. „Jadwiga, królowa polska. Drama muzyczne w 3 aktach wierszem” (wystawiona w Warszawie 23 XII 1814 r., wydana w 1814 r.), „Jan Kochanowski w Czarnym Lesie. Komedioopera we 2 aktach wierszem” (z 1815 r., wystawiona w Warszawie 1 I 1817 r.), „Bohdan Chmielnicki. Tragedia w 5 aktach” (1817 r., nieukończona, niewydana).
Najsłynniejszy utwór z tego gatunku to pamflet polityczny pt. „Powrót posła”. Zdaniem Ignacego Chrzanowskiego to „najoryginalniejsza komedia staropolska”. Ale też pierwsza polska komedia polityczna, „nie tylko najoryginalniejsza, ale i najlepsza komedia polska – przed Fredrą”. Dał w niej o sobie znać talent satyryczny autora.
Dzieło to zostało wystawione po raz pierwszy 15 I 1791 r. pod tytułem „Powrót syna do domu”, wywierając ogromne wrażenie na widzach. Był to prawdziwy triumf Niemcewicza. Treść utworu była bardzo aktualna: stanowiła aluzję do ówczesnej polskiej sytuacji politycznej; do podziału sceny politycznej na dwa stronnictwa: zwolenników śmiałych reform oraz ich przeciwników („wsteczników”). Niemcewicz, należąc do pierwszego z nich, ośmieszył owych wsteczników, „wyszydzając ostatek zakorzenionych w nich przesądów”. Piętnował również arystokrację za bezkrytyczne uleganie trendom napływającym z zachodniej Europy, zwłaszcza „francuszczyźnie”. Potępiał także rozluźnienie obyczajów, próżniacki i hulaszczy tryb życia „fircyków i lwów salonowych” pozbawionych szerszych horyzontów oraz patriotyzmu, oddającym się uciechom, wszelakim rozrywkom, np. polowaniu „nie tyle na zwierzęta, ile na posażne panny”.
„Powrót posła” miał spełnić rolę „broszury agitacyjnej”. Niemcewicz pisał go naprędce przed ogłoszonymi nowymi wyborami do Sejmu. Jego pośpiech wynikał ze świadomości, iż od wyniku tych wyborów zależeć będzie, czy uda się Sejmowi przeprowadzić reformy. Szczęśliwie druk tego dzieła został ukończony dziewięć dni przed wyborami, czyli 7 IX 1790 r. Pierwotnie bowiem był on przeznaczony do czytania. Dopiero w dalszej kolejności autor planował go wystawić na scenie. Do jego drugiego wydania (1791 r.) dołączył również „Bajki” (polityczne z okresu Sejmu Czteroletniego). Zachęcając w tym utworze rodaków do zgody, przemówił ustami jednego z bohaterów: „Bodajbyśmy wraz dzieląc pomyślne godziny (…) cnotliwie wszyscy w zgodzie i jedności żyli – i na szczęście ojczyzny i dzieci patrzyli!”. To swoje wielkie pragnienie, by naród polski porzucił wszelkie kłótnie, wyzbył się podziałów i w jedności stanął w obronie zagrożonej wolności ojczyzny, Niemcewicz wyrażał niejednokrotnie w swej twórczości.
Mniej znanym utworem scenicznym tegoż autora jest „Dowód wdzięczności narodu”, którego premiera miała miejsce w Warszawie w rocznicę elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, 7 IX 1791 r. Utwór ten można uznać za kontynuację „Powrotu posła”. Jego akcja rozgrywa się na wsi, w domu u tych samych bohaterów: Podkomorzego i jego żony, do których zjeżdżają goście, aby świętować sukces uchwalenia konstytucji. Są wśród nich przedstawiciele rożnych stanów, dzięki czemu „uroczystość jest naprawdę dowodem wdzięczności narodu – całego narodu, który teraz dopiero, po uchwaleniu konstytucji, w obliczu praw i wolności (…) może się stawać jedną moralną istnością”. Bo dopiero teraz „Polacy potargali pęta, zmazali hańbę, stali się narodem”.
Owe czarne charaktery, napiętnowane w „Powrocie posła” przeszły wewnętrzną przemianę i świętują wraz z pozostałymi.
Z kolei, aby uczcić pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, Niemcewicz napisał dramat zatytułowany „Kazimierz Wielki. Drama w 3 aktach”, wystawiony w Teatrze Narodowym w Warszawie. Publiczność zgromadzona na widowni doskonale odczytała ukryty podtekst. Tytułowy monarcha to postać symboliczna; uchwalone przez niego zbiory praw, czyli statuty wiślicko-piotrkowskie stanowiły aluzję do uchwalonej w czasach Stanisława Augusta, Konstytucji 3 Maja. Obecny w teatrze król, po wysłuchaniu ze sceny słów Kazimierza Wielkiego: „Jeśliby zdrajca jaki znalazł się, który by z obcą mocą chciał zadawać blizny ojczyźnie, (…) wtenczas ja (…) stanę na czele poczciwych Polaków i albo trupem padnę, albo zostawię Polskę niepodległą, świetną i poważaną”, wstał ze swej loży i zawołał: „Stanę i wystawię się!”. Publiczność odpowiedziała gromkimi brawami. Niestety, jak wiemy z historii, Stanisław August, zamiast stanąć w obronie konstytucji, przyłączył się do konfederacji targowickiej.
Konfederacja, a następnie przystąpienie do niej króla, było wstrząsem dla polskich patriotów – „bólów bólem”. Niemcewicz jako polityk i pisarz nie mógł pozostać bierny wobec tych wydarzeń. Pisał wtedy złośliwe paszkwile na targowiczan, będące np. parodią wydawanych przez nich odezw. Należał do nich np. paszkwil z lipca 1792 r. pt. „Forma prawdziwego, wolnego rządu przez konfederacyją targowicką ułożona”.
W niektórych tego rodzaju tekstach Niemcewicz wzorował się na publicystyce francuskiej z czasów Wielkiej Rewolucji – dokonywał trawestacji różnych fragmentów Pisma św. oraz tekstów znanych modlitw. Przykładowy fragment takiego paszkwilu brzmiał następująco: „Wierzę w Katarzynę, Imperatorowę całej Rosyi, i we Fryderyka, syna jej jedynego, który się począł z ducha wojennego (…)”. Inny tekst zatytułowany „Fragment Biblije Targowickiej: Księgi Szczęsnowe” (Wiedeń, 1792 r.), stanowił trawestację kilku początkowych rozdziałów Księgi Rodzaju Starego Testamentu. Niemcewicz pisał w nim w następujący sposób: „naród i wszystko, co w nim dziś jest, przez sześć dni tworzy Szczęsny”. Autor miał na myśli jednego z inicjatorów konfederacji targowickiej, czyli Stanisława Szczęsnego Potockiego. Swoje odczucia wyraził również w wierszach, czego przykładem jest utwór z 1792 r. pt. „Na hersztów targowickich”.
Z kolei po II rozbiorze Polski napisał elegię pt. „Wiosna” (wydaną w 1793 r. w Wiedniu pt. „Cum patriam amisi, tum me periisse putato”), o której ks. Adam Jerzy Czartoryski wyraził się następująco: „mało co czulszego i lepszego Niemcewicz kiedykolwiek napisał”.
Mowy sejmowe i okolicznościowe Niemcewicza ukazały się drukiem zarówno za jego życia, jak i po jego śmierci. Niektóre weszły w skład wydań zbiorowych, np. „Diariusz Sejmu Ordynaryjnego”, Warszawa 1788–1791 r., „Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych r. 1788/1789 i 1790”, t. 1–12, Wilno (brak roku wydania), „Wybór mów staropolskich świeckich”, Kraków 1860 r.
Mowy i artykuły Niemcewicza były także publikowane w prasie wydawanej zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji, takich, jak np. „Gazeta Polska”, „Gazeta Poznańska”, „Gazeta Warszawska”, „Kurier Polski”, „Bluszcz” (1831 nr 412), „Kurier Poznański” , „Kurier Warszawski”, „Le Polonais”.
