W stosunku do Półwyspu Helskiego zamiennie stosuje się określenie Mierzeja Helska. Bo jak podaje Wikipedia „mierzeja, to półwysep, rodzaj kosy cechujący się tym, że całkowicie lub w znacznym stopniu odcina przybrzeżny fragment morza od reszty akwenu morskiego”. Kaszubi Półwysep Helski nazywają „krowim ogonem”.
Na cyplu tegoż półwyspu położone jest miasto Hel: znany ośrodek turystyczny, kąpielisko nadmorskie, jednocześnie ośrodek rybołówstwa oraz garnizon Marynarki Wojennej. Oprócz portu wojennego znajduje się tu cywilny port morski wraz z przystanią rybacką, jachtową i żeglugi pasażerskiej.
Jak podaje Franciszek Mamuszka w swej publikacji pt. „Gdańsk i Ziemia Gdańska” najstarsze informacje dotyczące osady położonej na krańcu półwyspu mają charakter raczej na wpół legendarny. Jedna z takich opowieści mówi o jakimś wypędzonym ze swego kraju, władcy norweskim, który w XI w. na Półwyspie Helskim miał szerzyć wiarę chrześcijańską i ufundować tu kaplicę. Według innych, także nie sprawdzonych źródeł książę o imieniu Warcisław w 1128 r. nadał osadzie położonej na krańcu półwyspu, prawa miejskie. Zdaniem Mamuszki najstarszy, autentyczny dokument pochodzi dopiero z 1351 r. Jest nim statut bractwa św. Katarzyny, w którym ujęto nazwiska tutejszego burmistrza, wójta, członków rady oraz mieszczan.
Z kolei w „Bedekerze Kaszubskim” Izabelli Trojanowskiej i Róży Ostrowskiej przeczytamy, iż początki osadnictwa (prawdopodobnie na północny wschód od obecnego miasta Hel) datowane są na kilka stuleci przed naszą erą. Jednakże – zdaniem autorek – najstarsze źródła pisane mówiące o osadzie Hel pochodzą z 1198 r. Miał tu wtedy istnieć ośrodek handlu śledziami. Kronika duńska z 1219 r. podaje, iż wówczas „Hel był znacznym ośrodkiem rybołówstwa, podległym księciu pomorskiemu, Świętopełkowi II” („Bedeker Kaszubski”). Książę ten nadał osadzie akt lokacyjny – na prawie lubeckim. Władca ten miał prawo korzystania z plonów pracy tamtejszych rybaków, podobnie, jak cystersi z klasztoru w Oliwie.
Do Helu należały wtedy tereny rozciągające się aż po dzisiejszą Jastarnię. W XIV w. Półwysep Helski, podobnie, jak całe Pomorze Gdańskie został zajęty przez Krzyżaków. Wielki mistrz krzyżacki, Winrych von Kniprode w 1378 r. potwierdził przywilej lokacyjny dla Helu. Zajęcie Pomorza przez Zakon wiązało się z masowym napływem ludności niemieckiej na te tereny.
Z XV w. pochodzi zachowany wilkierz helski, czyli zbiór przepisów prawnych, z którego wynika, że statki rybackie były własnością tutejszych kupców. „Rybaków wiązały z nimi układy o pracę, tzw. fiszerie. Zależność rybaków była zatem duża” („Bedeker Kaszubski”). Tylko niewielką część połowu rybak mógł zabrać dla siebie, reszta przypadała kupcowi. Istniał już wtedy w Helu port handlowy, kościół, ratusz, rynek oraz latarnia morska. W XV w. ok. półtora km na południowy zachód od tegoż miasta postała druga osada. Od tej pory mówimy o „Starym Helu” i „Nowym Helu”.
Według Wikipedii Stary Hel na pewnym etapie dziejów – strawiony w całości przez pożar – przestał istnieć; z czasem został zalany przez wody morskie. Bowiem w skutek nieustannego podmywania mierzei przez wody morskie zmieniał się kształt jej linii brzegowej; ląd zalewany przez morze kurczył się. W „Bedekerze Kaszubskim” przeczytamy odmiennie, iż „Nowy Hel stopniowo wchłonął Stary”.
W 1417 r. w Nowym Helu istniał już murowany, gotycki kościół pw. św. Piotra – patrona rybaków; przebudowywany w następnych wiekach. W dobie reformacji został przejęty przez ewangelików, dziś mieści się w nim Muzeum Rybołówstwa. Niegdyś kościół ten znajdował się w centrum osady, która wraz z cofaniem się linii brzegowej przesunęła się z czasem w głąb lądu. Po podpisaniu II Pokoju Toruńskiego w 1466 r. Pomorze Gdańskie zostało włączone do Polski. Kazimierz Jagiellończyk przyznał wtedy Hel Gdańskowi, jako jego lenno. W 1526 r. najmłodszy syn tegoż władcy, Zygmunt I Stary wycofał wszystkie dotychczasowe przywileje nadane miastu i sprzedał je, wraz z całą mierzeją, Gdańskowi. Spowodowało to upadek znaczenia Helu jako ważnego ośrodka handlowego na półwyspie. Do zubożenia mieszkańców Helu oraz wyludnienia miasta doprowadziły dodatkowo grabieże, a w XVII w. – wojny ze Szwedami i towarzyszące im epidemie.
Warto dodać, iż w drugiej połowie XVI w. mieszkańcy Helu zasilili szeregi floty kaperskiej tworzonej wówczas przez Zygmunta II Augusta. W XVII w. na Półwyspie Helskim gościł Jan III Sobieski, który w tym czasie, zwiedzał m. in. latarnię morską w Helu. W 1793 r. – w wyniku II rozbioru RP – Hel wraz z Gdańskiem został włączony do Królestwa Prus. Spadek liczebności mieszkańców miasta doprowadził w 1872 r. do odebrania mu praw miejskich (nastąpiło to po śmierci ostatniego burmistrza, Jakuba Ellera). Ponowne ożywienie gospodarcze Helu nastąpiło już w ostatnich latach XIX w. po wybudowaniu tu portu rybackiego. Miejscowość ta uzyskała stałe połączenie wodne z Gdańskiem. Linię tę obsługiwały statki Towarzystwa Żeglugi Parowej. Dzięki temu coraz liczniej przybywali do Helu, w celach rekreacyjnych, mieszkańcy Gdańska i Sopotu. Wkrótce wieś otrzymała status nadmorskiego uzdrowiska; powstało tu kąpielisko z domem zdrojowym.
Na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego z 28 VI 1919 r. Hel znalazł się w granicach II RP. Jego położenie strategiczne sprawiło, iż stał się ważnym punktem na militarnej mapie kraju. Zaczęła powstawać tu baza lądowej obrony Wybrzeża. Zmilitaryzowano końcowy odcinek mierzei (od granic Juraty aż do końca cypla) oraz wybudowano port wojenny (otwarty w 1931 r.). W 1936 r. dekretem Prezydenta RP, Ignacego Mościckiego na Mierzei Helskiej i wodach przylegających utworzono Rejon Umocniony Hel. Obowiązywał tam zakaz wznoszenia budowli cywilnych bez zgody władz wojskowych; w jego obrębie ograniczono ruch turystyczny. Wybudowano tu liczne stanowiska artyleryjskie, sprowadzono sprzęt wojskowy różnego typu i uzbrojenie.
W II RP Hel nadal rozwijał się jako miejscowość wypoczynkowa oraz ważny ośrodek rybołówstwa. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały tu zakłady przetwórstwa rybnego. Zmodernizowano port. Na latarni morskiej zainstalowano nową aparaturę świetlną. Utworzono tu także pierwszą w Polsce placówkę badawczą rybołówstwa morskiego, czyli Laboratorium Rybackie. Jej kierownictwo powierzono prof. Kazimierzowi Demelowi.
W 1921 r. ukończono budowę linii kolejowej łączącej Gdynię z Helem; pierwszy pociąg pasażerski przybył tu w 1922 r. W 1928 r. utworzono w Helu ośrodek duszpasterski; w tym samym roku postał komitet budowy kościoła. Jednym z jego członków był ks. Hieronim Grzenia, pierwszy proboszcz nowo utworzonej parafii. Na początku lat 30 – tych wzniesiono docelową świątynię: kościół Bożego Ciała. Konsekracji dokonał bp. Stanisław Okoniewski, Ordynariusz Chełmiński. W 1989 r. świątynia została wpisana do rejestru zabytków.
Ołtarz, który obecnie znajduje się w prezbiterium wykonany został po II wojnie światowej. 28 – głosowe organy zainstalowane tu w 1948 r. zostały zbudowane w 1936 r. przez firmę Sauer. Pochodzą z jednego z kościołów protestanckich z Pomorza Zachodniego. Od 1946 r. w świątyni tej posługują franciszkanie.
Po ataku wojsk niemieckich na Polskę we wrześniu 1939 r. Hel bronił się najdłużej; decyzją dowódcy floty, kontradmirała Unruga polska załoga złożyła broń 2 – ego października. Polskie siły liczyły wtedy 2, 8 tys. żołnierzy, w tym 52 oficerów. Dysponowały „jako główną siłą ogniową 4 – ma działami 105 i 75 mm. Część załogi znajdowała się u nasady mierzei, wzdłuż wybrzeży umieszczone były oddziały przeciwdesantowe, odwód w rejonie Juraty. Na wodach zatoki znajdował się stawiacz min >Gryf<, kilka trałowców, niszczyciel >Wicher< i dywizjon okrętów podwodnych” (Franciszek Mamuszka).
Hel był ostrzeliwany przez dwa niemieckie pancerniki: „Schlesien” i „Schleswig – Holstein” z 8 – ioma działami 280 mm i 10 – cioma 150 mm, 2 krążowniki, niszczyciele, trałowce oraz lotnictwo, które już w pierwszych dniach wojny dokonało zniszczenia polskich okrętów: „Gryf” i „Wicher”. Niektóre okręty zdołały przedostać się do Szwecji, skąd dwa z nich: „Wilk” i „Orzeł” dotarły do Anglii. Strona niemiecka utraciła jeden z niszczycieli; „Schleswig – Holstein” uległ uszkodzeniu.
W czasie wojny zamieszkujący półwysep Polacy poddawani byli licznym represjom. Wielu z nich trafiło do obozu Stutthof. Tylko niektórzy rybacy otrzymali zgodę władz okupacyjnych na wykonywanie swej pracy; wolno im było wypływać w morze tylko za dnia i w dodatku pod kontrolą Niemców. Po II wojnie światowej Hel otrzymał status miejsca szczególnie ważnego strategicznie, co oznaczało, że mogli tu przyjeżdżać „tylko obywatele PRL (…). Wjazd samochodem prywatnym możliwy był tylko za okazaniem przepustki. Obostrzenie w dostępie do Helu zniesiono dopiero około 1989 roku, a same szlabany zniknęły dopiero w latach 90. XX w.” (Wikipedia). Do 1963 r. stacjonował na Helu dywizjon artylerii przeciwlotniczej, wchodzący w skład podległego Marynarce Wojennej 60 pułku artylerii przeciwlotniczej, z siedzibą w Gdyni Grabówku.
Na Mierzei Helskiej stacjonowały też dwa dywizjony rakietowe. 22 dywizjon rakietowy oraz 214 kompanię radiotechniczną umieszczono na obrzeżach miasta (na północny wschód od dworca), za podwójnym ogrodzeniem zewnętrznym zwykłym i wewnętrznym znajdującym się pod napięciem. Z kolei 64 dywizjon rakietowy stacjonował w Helu – Borze. Na potrzeby wojska wzniesiono budynki koszarowe, budynek sztabu, magazyny, garaże. A także stanowiska startowe dla wyrzutni rakietowych, wiaty dla samochodów transportowo – załadowczych z rakietami do ponownego załadowania wyrzutni oraz schrony, w tym schron dowodzenia.
Wzdłuż całej mierzei zlokalizowano systemem posterunków obserwacyjnych, użytkowanych przez Wojska Ochrony Pogranicza. Przy wjeździe do Helu stacjonowała jednostka saperska. 13 XI 1954 r. Hel ta otrzymał status osiedla, zaś 30 VI 1963 r. odzyskał utracone niegdyś prawa miejskie.
Na początku lat 60 – tych wybudowano szosę łączącą Hel i inne miejscowości leżące na półwyspie z Władysławowem. W 1979 r. miasto Hel udekorowano Krzyżem Grunwaldu II Klasy, będącym wysokim odznaczeniem państwowym w czasach PRL – u. W tym samym roku w centrum miasta, przy ul. Wiejskiej odsłonięto Pomnik Obrońców Helu. Umieszczono na nim wtedy Krzyż Grunwaldu, w 2021 r. – w czasie remontu pomnika – został zmieniony na Krzyż Walecznych.
Hel w okresie powojennym stał się bazą rybołówstwa, zarządzaną przez państwowe przedsiębiorstwo rybackie „Koga”, które początkowo dysponowało dwudziestoma kutrami. Z czasem w Helu stacjonowało ponad siedemdziesiąt jednostek rybackich. Otwarto tu następujące zakłady produkcyjne: przetwórnię ryb z chłodnią, sieciarnię, fabrykę lodu, warsztaty remontowe i wyciąg kutrowy. Wybudowano Dom Rybaka i budynek kapitanatu portu. Rozbudowano i zmodernizowano port wojenny. Jego basen portowy został poszerzony, zbudowano stanowiska radarów morskich, obserwacyjnych i do kierowania ogniem artylerii.
Pod koniec lat 70 – tych powstało w Helu Terenowe Laboratorium Oceanograficzne UG (ob. Stacja Badawcza Instytutu Oceanografii UG). Utworzył ją Krzysztof Skóra, jej późniejszy kierownik, dziś patron tej placówki. W 1999 r. w ramach Stacji Badawczej utworzono fokarium – ośrodek, który zajmuje się badaniem stanu zdrowia fok, ich behawioryzmu, sposobów odżywiania, wędrówek morskich tych zwierząt itp. Helskie fokarium swoimi działaniami wspomaga międzynarodową akcję odtwarzania i ochrony zasobów fok bytujących w wodach Bałtyku.
Wiosną 2006 r. w Helu – z inicjatywy sekcji „Zabytki Militarne” Stowarzyszenia „Przyjaciele Helu”, przy wsparciu burmistrza miasta oraz władz gminy miejskiej Hel – otwarto Muzeum Obrony Wybrzeża. Ekspozycje muzealne można zwiedzać w kilku obiektach dawnej niemieckiej baterii artylerii nadbrzeżnej „Schleswig Holstein” oraz na odrestaurowanym stanowisku nr 4 przedwojennej baterii im. Heliodora Laskowskiego. W 2017 r. Muzeum Obrony Wybrzeża zostało włączone do utworzonego wówczas Helskiego Kompleksu Muzealnego.
W ostatnich latach na Bulwarze Nadmorskim w Helu stanęła kamienna rzeźba Neptuna, wykonana przez Tadeusza Biniewicza ze sprowadzonego z Portugalii, białego granitu. Jest kopią szesnastowiecznego, odlanego z brązu posągu boga morza, znajdującego się w Bolonii. W tym pierwszą kopią wykonaną w kamieniu oraz największą kamienną rzeźbą Neptuna na świecie.
Niedaleko dworca można zwiedzać plenerową Galerię Rzeźby Kaszubskiej. Znajdują się tam m. in. rzeźby przedstawiające bohaterów wiersza pt. „Rzepka” Juliana Tuwima, wykonane przez gdynianina Roberta Wyskiela we Włościbórku koło Sępólna Krajeńskiego. W obrębie galerii zamontowano głośniki, z których co kilka minut odtwarzany jest wspomniany wiersz. Na samym końcu Cyplu Helskiego z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko – Pomorskiego i władz Helu ustawiono pomnik Kopiec Kaszubów (z napisem „Hel – początek Polski”). „Mieszkańcy Helu żartują, że dzięki kopcowi łatwiej będzie można dostrzec, gdzie kończy się półwysep albo… gdzie zaczyna się Polska” (www.globtroter.pl).
Powyższy artykuł napisałam na podstawie następujących źródeł:
- Wikipedia
- „Bedeker Kaszubski” Izabelli Trojanowskiej i Róży Ostrowskiej
- „Gdańsk i Ziemia Gdańska” Franciszka Mamuszki
- www.globtroter.pl
