OD KAPLICY DO BAZYLIKI

Kościół powstawał etapami. Pod koniec XII wieku cystersi wznieśli niewielką drewnianą kaplicę. Na początku XIII wieku powstało murowane oratorium z wystającą ku południowo – zachodniemu krańcowi wieżyczką. Obejmowało ono obszar zachodniej części dzisiejszego prezbiterium. Zachowane zostały elementy pierwszej murowanej świątyni. Są to fragmenty dwóch zachodnich przęseł współczesnego prezbiterium, jak również elementy dekoracyjne – fryzy arkadowe, charakterystyczny układ cegieł w postaci jodełki (tzw. opus spiccatum). Specyficzne są również podstawy i głowice półkolumn arkady międzynawowej. Głowice kolumn mają kształt trapezowy, zapożyczony od podobnych ozdób romańskich z cysterskich kościołów w Danii – pamiętajmy, że Kołbacz, skąd przybyli cystersi do Oliwy, był ówczesną filią opactwa  w duńskim Esrom.

widok na Oliwę

Kościół rozbudowywał się powoli w XIII wieku, a tempo inwestycji hamowały liczne najazdy Prusów, a potem także krzyżaków. Dobudowano najpierw ramię południowe transeptu. Ramię północne powstało nieco później i wznoszone było zgodnie z cysterskim schematem zwanym Fontenay. Nazwa pochodzi od kościoła cysterskiego wybudowanego we francuskiej miejscowości Fontenay, który był pierwowzorem tego stylu. Zgodnie z tym schematem wybudowano po obu stronach prezbiterium, u wschodnich ścian transeptu tzw. kaplice bliźnie. Istnieje prawdopodobieństwo, w świetle przeprowadzonych badań archeologicznych, iż cystersi wznieśli również kaplice bliźnie w południowej części transeptu.

Dalsza rozbudowa świątyni posuwała się w kierunku zachodnim. W XIII wieku, w kolejnych etapach rozbudowy powstawały kolejne przęsła korpusu zachodniego. Pożar w roku 1350 i olbrzymie straty spowodowane ogniem, wymogły remont wypalonych murów kościoła i klasztoru. Przy okazji restauracji zniszczeń dobudowano następne cztery przęsła nawy głównej w kierunku zachodnim. Poszerzono nawę północną, przedłużono prezbiterium do obecnego kształtu, co wymogło na budowniczych dodania dwóch dodatkowych przęseł. Pomiędzy XIV a XVI wiekiem rozbudowano ambit, czyli obejście prezbiterium, a także podniesiono  wysokość nawy głównej, prezbiterium i transept o około 5 metrów. W tym czasie zasklepiono nawę północną (sklepienia gwiaździste), ambit (sklepienia krzyżowe oparte na trójkącie) i prezbiterium. Właściwie w tej formie gabarytowej kościół dotrwał do dzisiaj. Założenie planu kościoła z XV wieku nie było już modyfikowane w istotny sposób.

katedraGdy w 1577 roku oddziały gdańskie spaliły kościół, dało to nowy impuls do zmian w architekturze. W latach 1579 – 1582 trwały intensywne prace remontowe, które doprowadziły do zasklepienia nawy głównej i transeptu. Kościół otrzymał utrzymane w barokowym stylu sklepienie gwiaździste. Remont przeprowadzony przez opata Kacpra Geszkau’a obejmował również otynkowanie kościoła. Klasztor otrzymał spore odszkodowanie, które Gdańsk musiał opactwu zapłacić za wyrządzone szkody. Odbudowa zniszczeń i remont możliwy były również dzięki wsparciu finansowemu możnych rodów oraz samego króla Stefana Batorego. Na pamiątkę ich herby umieszczono na  wspornikach nawy głównej i transeptu. Wszystkie inne wsporniki występujące w kościele lub w krużgankach mają formę ceramiczną z elementami maswerkowymi.

W 1594 roku sklepienia otrzymały ozdobne gwiazdki i rozety, tak charakterystyczne dla oliwskiej świątyni. Szesnaście lat później przeor oliwski Filip Adler ufundował nową kaplicę, w północno zachodnim skrzydle kościoła. Początkowo poświęcono ją Pięciu Ranom Chrystusa. Jednakże gdy w 1747 klasztor oliwski otrzymał relikwie św. Barbary oraz św. Jana Nepomucena, kaplicę zaczęto używać nazwy Kaplicy Św. Jana Nepomucena.

W latach 1634 – 1636 kościół otrzymał nową posadzkę z kamienia, która  zachowała się do dzisiaj. Pół wieku później, z inicjatywy Michała Hackiego zmieniono portal główny w skrzydle zachodnim kościoła. Nowe wejście było szersze od poprzedniego. Wcześniejszy portal rozebrano, a następnie w roku 1688 przeniesiono do klasztornych krużganków, gdzie zdobi obecnie wejście do refektarza. W roku 1691 trwały intensywne prace budowlane na terenie prezbiterium. Wybudowano wtedy ołtarz główny (w latach 1688 – 1693), a także kryptę dla cystersów oraz członków rodziny książąt pomorskich, o wymiarach 12 X 4,5 metra. W krypcie tej wieczny spoczynek znaleźli między innymi dwaj ostatni opaci oliwscy – Józef i Karol Hohenzollern – Hechingen.

W siedemnastym wieku wnętrze katedry nabierało barokowego blasku. Kolejni opaci oliwscy od Jana Grabińskiego do Michała Hackiego bardzo dbali o upiększenie świątyni. Efektem ich zabiegów jest obecny wystrój kościoła, a  przede wszystkim ołtarze, portale i dzieła malarskie. Jednak to za czasów Jacka Rybińskiego, który był opatem w latach 1740 – 1782, zaszły największe jakościowe zmiany – nie  tylko we wnętrzu kościoła, lecz również w jego otoczeniu. Poważną inwestycją, która w widoczny sposób wpłynęła na estetykę kościoła były zmiany w fasadzie zachodniej elewacji. Otrzymała ona swój barokowy wygląd, a wieże – charakterystyczne strzeliste hełmy.

katedra oliwskaWarto zwrócić uwagę, że bliźniacze wieże flankujące wejście do kościoła nie są jedynie elementem dekoracyjnym. Podwójne wieże są częścią symboliki solarnej. Umieszczenie kolumnowych wież ograniczało strefę, w obrębie której poruszało się słońce w cyklu rocznym, uwzględniając minimum zimowe i maksimum letnie. Strzeliste wieże katedry oliwskiej określają zatem dwa punkty przesilenia usytuowane na północ i południe od osi równonocy.

W połowie osiemnastego wieku trwały również prace nad budową wielkich organów oliwskich.

W latach 1909 – 1910 realizowano roboty konserwatorskie na terenie kościoła i krużganków. W czasie prac powstał nowy portal w północnej ścianie świątyni, a nowe wejście rozbudowano o kruchtę i ozdobiono wewnątrz freskami.

W marcu 1945 roku, gdy wojska sowieckie zajmowały Oliwę, silny ostrzał artyleryjski spowodował strącenie obu hełmów wież. Nowe,  zrekonstruowane hełmy powróciły na swoje miejsce dopiero w roku 1971.

W latach 2004 – 2005 przeprowadzono prace przywracające dawny blask barokowym ołtarzom z transeptu oraz nawy północnej kościoła.

cdn…

Wojciech Stybor

Copyright © 2005 Wojciech Stybor. All rights reserved.

Dodaj opinię lub komentarz.