O generale Zaruskim – bo to jego sylwetkę chciałabym tym razem przybliżyć – można śmiało powiedzieć, iż był człowiekiem renesansu. Używając współczesnego słownictwa moglibyśmy nazwać go „superbohaterem”. Był wojskowym – najpierw legionistą, ułanem, wreszcie został generałem brygady, a następnie adiutantem Prezydenta RP, Stanisława Wojciechowskiego.
Miał rozległe zainteresowania: fotografował, malował obrazy, pisał wiersze i prozę. Jego pasją było żeglarstwo i podróże. Był niezwykle wysportowany, dużo ćwiczył. Uprawiał taternictwo, został ratownikiem górskim, instruktorem i popularyzatorem narciarstwa i turystyki górskiej. Z jego inicjatywy powstało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Był również działaczem harcerskim, wychowawcą młodzieży oraz społecznikiem.
Przyjął na siebie misję duchowego przywódcy narodu, czemu dał wyraz w następujących słowach: „Łamałem młotem wrzeciądza niewoli, prowadziłem Polaków w góry i na morze, ażeby stali się twardzi jak granit, a dusze mieli czyste i głębokie jak morze” (Mariusz Zaruski, „Wśród wichrów i fal”).
Mariusz Zaruski urodził się na Podolu, w Dumanowie niedaleko Kamieńca Podolskiego 31 I 1867 r. Był synem dzierżawcy majątku, Seweryna i Eufrozyny z d. Iwanieckiej. Miał dwóch braci, Stanisława i Bolesława.
Seweryn Zaruski oraz jego brat Józef brali udział w Powstaniu Styczniowym. Z kolei ich ojciec, a dziadek Mariusza był powstańcem listopadowym. Atmosfera w domu rodzinnym wpłynęła niewątpliwie na postawę przyszłego generała, który z czasem sam włączył się w działalność niepodległościową.
Wszyscy trzej synowie Seweryna Zaruskiego początkowo kształcili się w domu. Mariusz kontynuował naukę w prywatnej szkole w Mohylowie Podolskim, następnie w gimnazjum rosyjskim w Kamieńcu Podolskim. Tam dzięki stryjowi (u którego mieszkał) zetknął się po raz pierwszy ze środowiskiem konspiracyjnym.
W 1885 r. podjął studia na wydziale matematyczno – fizycznym na uniwersytecie w Odessie. W tamtym czasie podjął pierwsze udane próby malarskie: utrwalał na płótnie motywy marynistyczne. Urzeczony morzem, w czasie wakacji zaciągał się na statki; odbył liczne podróże dalekomorskie: do Chin, Japonii, Indii i innych egzotycznych krajów. W tamtym czasie zmarł jego ojciec. Matka z pozostałymi synami zamieszkała w Odessie.
W latach 1891 – 92 Mariusz Zaruski odbył ochotniczą służbę wojskową w carskiej artylerii. W 1894 r. został aresztowany za swą działalność niepodległościową. Trafił najpierw do więzienia w Odessie, a następnie zesłany na pięć lat do Archangielska. Przebywał tam pod nadzorem policyjnym. Tam wstąpił do Szkoły Morskiej, którą ukończył z tytułem Szturmana Żeglugi Wielkiej. Od tej pory pływał jako kapitan statku „Nadzieja” m. in. po wodach arktycznych. „Na tym statku nauczył się nie tylko skutecznego prowadzenia okrętu w trudnych warunkach, ale także odpowiedzialności za swoją załogę i statek” (www.histmag.org). Z tamtego okresu pochodzi jego „Pamiętnik żeglugi”, jak również „Sonety morskie” oraz liczne opowiadania, które wydał później w tomie pt. „Na morzach dalekich”.
W tamtym czasie włączył się w działalność Ligi Polskiej – tajnej organizacji niepodległościowej, powołanej przez dawnych powstańców styczniowych w 1887 r. w Szwajcarii. Jej struktury objęły swym zasięgiem również dawne ziemie polskie oraz tereny położone bardziej na wschód – w głębi Rosji.
Zaruski po zakończeniu kary zsyłki powrócił w 1900 r. do Odessy. Tu postanowił założyć rodzinę: ożenił się z Izabelą Kietlińską, siostrą Kazimierza Kietlińskiego, polskiego oficera służącego w rosyjskiej Marynarce Wojennej. Izabela była córką właścicielki mieszkania, które zajmowała jego matka.
Młodożeńcy zamieszkali w 1901 r. Krakowie, gdzie Mariusz rozpoczął studia z malarstwa na Akademii Sztuk Pięknych, zaś Izabela, jako wolna słuchaczka na wydziale prawa UJ.
W 1907 r. – rok po ukończeniu studiów – z uwagi na zły stan zdrowia żony – przeprowadził się wraz z nią do Zakopanego, które przeżywało okres wielkiego rozkwitu, stawało się coraz bardziej popularnym kurortem, chętnie odwiedzanym przez licznych przedstawicieli świata kultury. Zaruscy zamieszkali tam przy ul. Ogrodowej 5, gdzie otworzyli pensjonat „Krywań”. Gościli w nim m. in. Ignacy Daszyński, Józef Piłsudski i jego brat, Bronisław.
Mariusz Zaruski zainteresował się w Zakopanem turystyką górską i taternictwem. Z jego inicjatywy powstała w 1909 r. Straż Górska (poprzedniczka TOPR). Ostateczną decyzję o założeniu organizacji o tym charakterze podjął po tragicznej śmierci wybitnego kompozytora, Mieczysława Karłowicza, do której doszło w Tatrach 9 II 1909 r.
Zaruski został jej pierwszym naczelnikiem oraz autorem jej regulaminu i ślubowania ratowników. Założył Księgę Ślubowań, w której jako pierwszy złożył podpis. Odtąd każdy ratownik górski składał na ręce naczelnika ślubowanie, po czym wpisywał się do księgi. Zaruski założył też „Księgę wypraw”, czyli kronikę działalności Straży Górskiej. Relacje z przeprowadzanych przez ratowników akcji Zaruski zamieszczał również w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”. W 1913 r. uczestniczył w II Kongresie Ratownictwa we Wiedniu. Szkolił też przewodników górskich, wytyczał szlaki turystyczne w Tatrach.
Był także propagatorem taternictwa zimowego. W 1911 r. wraz z grupą taterników dokonał pierwszego zimowego wejścia na Rohacz Ostry i Rohacz Płaczliwy w Tatrach Zachodnich oraz drugiego wejścia zimowego na Opalony Wierch. W czasie wspinaczki towarzyszyli mu tacy znani taternicy, jak Tadeusz Korniłowicz, czy Janusz Żuławski. Mariusz Zaruski był również grotołazem. Organizował ponadto kursy narciarskie, w tym dla członków TOPR. W 1911 r. został przewodniczącym Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego (utworzonego w 1871 r. pod nazwą Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego).
Zaruski sam jeździł na nartach. Warto przypomnieć, iż w 1907 r. zjechał na nartach z Koziego Wierchu, zaś cztery lata później – z Kościelca. W marcu 1910 r. zorganizował w Zakopanem pierwsze zawody narciarskie w stylu alpejskim. Sam wziął udział w tatrzańskim biegu starszych i zajął w nim trzecie miejsce.
Udzielał się społecznie; należał do różnych lokalnych towarzystw np. Sekcji Przyjaciół Zakopanego, Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Tatrzańskiego. Jak widać był człowiekiem czynu. Nie znosił bezczynności. Działał na różnych polach, stąd zyskał przydomek „organizacyjnego króla Tatr”. Zresztą właśnie jako „król Tatr i Zakopanego” – ubrany w gronostajowy płaszcz – prowadzący turystów na szlak został przedstawiony na satyrycznym malowidle Stanisława Hirschla, które ozdobiło jedną z sal zakopiańskiego hotelu „Morskie Oko”. W 1912 r. Zaruski został członkiem Związku Strzeleckiego – paramilitarnej organizacji utworzonej w 1910 r. we Lwowie. Pełnił w nim funkcję instruktora kawalerzystów.
Wraz z wybuchem I wojny światowej wstąpił do Legionów, do 1 Pułku Ułanów. Służył w nim pod dowództwem Władysława Beliny – Prażmowskiego (przyszłego prezydenta Krakowa, następnie wojewody Lwowskiego w II RP). Od nazwiska dowódcy ułanów tych nazywano „Beliniakami”. W 1915 r. Zaruski został dowódcą 2 szwadronu tegoż pułku, zaś dwa lata później – po zdymisjonowaniu Beliny – Prażmowskiego – objął po nim dowództwo pułku. Wkrótce jednak, w związku z tzw. kryzysem przysięgowym (był jednym z tych oficerów, którzy na wezwanie Józefa Piłsudskiego nie złożyli przysięgi obu cesarzom: niemieckiemu i austriackiemu) został na dwa miesiące osadzony w więzieniu w Przemyślu.
Powrócił do Zakopanego. Tu 13 X 1918 r. wziął udział w słynnym wiecu założycielskim (przy pomniku Grunwaldzkim w Zakopanem) Organizacji Narodowej, której przewodniczącym został słynny pisarz Stefan Żeromski.
W odrodzonej Polsce Mariusz Zaruski został dowódcą 11 Pułku Ułanów, który zaczął formować się w listopadzie 1918 r. Jego szeregi zasilili kawalerzyści z rozwiązanego w 1917 r. 1 Pułku Ułanów Legionowych. Zaruski dowodził 11 Pułkiem w czasie wojny polsko – bolszewickiej na Litwie i Białorusi. Za swą postawę (zwłaszcza w czasie walk o Wilno) otrzymał Order Virtuti Militari V klasy oraz kilkakrotnie Krzyż Walecznych.
W 1922 r. objął dowództwo 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich, który wchodził w skład Brygady Wileńskiej. W marcu kolejnego roku został adiutantem Prezydenta RP, Stanisława Wojciechowskiego. Zamieszkał wtedy wraz z żoną w Warszawie, przy ul. Ossolińskich. 1 XII 1924 r. awansował na generała brygady ze starszeństwem z dn. 15 VIII 1923 r., z 35. lokatą w korpusie generałów. W 1925 r. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi za swą działalność, którą podejmował mieszkając w Zakopanem. 30 IV 1926 r. przeszedł na własną prośbę w stan spoczynku. Nasilił się bowiem konflikt pomiędzy nim, a innymi osobami z otoczenia prezydenta Wojciechowskiego, m. in. gen. Gustawem Orlicz – Dreszerem.
W latach 1926 – 27 pełnił funkcję starosty w Pucku. Strona www.histmag.org precyzuje tę informację: wyczytamy tam, iż Zaruski został starostą powiatu morskiego, który powstał z części dwóch powiatów: puckiego i wejherowskiego.
O dalszej działalności gen. Mariusza Zaruskiego w II RP oraz o jego tragicznym losie w czasie II wojny światowej – w drugiej części artykułu.
