Szpęgawsk to wieś położona w powiecie starogardzkim, na północny wschód od Starogardu Gdańskiego, w gminie Starogard Gdański, w województwie pomorskim.
Przypuszczam, że wielu z nas nazwa tej miejscowości kojarzy się przede wszystkim z masowymi egzekucjami, jakich dokonali funkcjonariusze SS w czasie II wojny światowej, zwłaszcza na polskiej ludności cywilnej z Pomorza w pobliskim Lesie Szpęgawskim.
Tym razem jednak – pomimo przypadającej tej jesieni kolejnej rocznicy wybuchu II wojny światowej – zamiast powracać do tamtych wstrząsających wydarzeń, postanowiłam przybliżyć historię wsi. A trzeba przyznać, iż wiele się wydarzyło na wspomnianym terenie na przestrzeni dziejów.
Wiedzę na temat historii Szpęgawska czerpałam z Wikipedii, „Encyklopedii Gdańskiej”, strony internetowej parafii św. Andrzeja Boboli w Swarożynie: swarozyn.trim.pl oraz dpsszpegawsk.pl.
Jak wykazały przeprowadzone tamże badania archeologiczne, najstarsze osadnictwo na tym obszarze pochodzi z neolitu; teren ten został zasiedlony w latach 4 000 – 1 700 lat p.n.e.
Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej nazwa wsi brzmiała Szpengawsk; obecna obowiązuje od 1950 r. Najstarsza nazwa tej wsi (pochodząca z okresu X – XII w.) brzmiała Panow. W kolejnych wiekach używano następujących określeń: Spangawsk (w 1341 r.), Panow (w 1342 r.), Pangenau, Spangenau, Spengawsken (w XIX w.), Szpangawsk (w okresie międzywojennym), zaś w czasie II wojny światowej – Spengawsken.
Interesujące są dywagacje dotyczące etymologii najstarszej nazwy tej miejscowości. Miała ona wywodzić się od starosłowiańskiego wyrazu „panga” albo „panca”, który oznaczał „małe jezioro”. Istotnie, Szpęgawsk położony jest na przesmyku lądowym pomiędzy dwoma jeziorami: Szpęgawskim Północnym i Szpęgawskim Południowym.
Przymiotnik utworzony od takiego słowa miał brzmieć „pankowa” lub „pangowa”. Miał on odnosić się do „małego jeziora, z którego wypływa rzeczka”. Rzeka, o której mowa, to Szpęgawa mająca swe źródła w Lesie Szpęgawskim. Przepływa ona „w górnym biegu przez rynnowe jeziora Rywałdzkie, Szpęgawskie i Zduńskie” (Wikipedia).
Według całkiem innej wersji, najstarsza, pierwotna nazwa wsi brzmiała Zabrodzie, „czyli osiedle położone za brodem, który, by przebyć, trzeba było konie sprzęgać. Choć inni wyprowadzają od nazwy osobistej Pączek” (strona internetowa parafii w Swarożynie).
W okresie od VII do IX w. n.e. na północ od obecnego Szpęgawska (niedaleko jeziora Zduńskiego) znajdował się gród ziemno-drewniany. W XIII w. właścicielami tej części Pomorza stali się Krzyżacy, z których inicjatywy na terenie obecnego Szpęgawska został wybudowany kościół; z tego czasu pochodzi pierwsza pisana wzmianka o Szpęgawsku. Nazwa tej wsi pojawia się również w dokumentach z 1341 i 1342 r. dotyczących nadań dla Rywałdu i Oliwy.
W 1402 r. dobra liczące 37,5 łanów stanowiły „własność szlachecką i były na prawie polskim, podczas gdy chłopi w 1438 r. rządzili się prawem niemieckim” (strona internetowa parafii w Swarożynie). Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego z 1466 r. (kończącego wojnę 13-letnią) Pomorze Gdańskie zostało włączone do Rzeczypospolitej. Szpęgawsk znalazł się w obrębie powiatu tczewskiego.
W XVI w. była to własność dwóch szlachciców: Pomorzanina J. Pierzchy (herbu Flądra), który był właścicielem 16 łanów, w tym folwarku, oraz K. Czakanowskiego (herbu Godziemba) pochodzącego z Korony, właściciela 9 łanów. Od 1686 r. do 1736 r. dobra te należały do rodziny Czarlińskich.
W 1699 r. odbył się tu proces o czary, który zakończył się spaleniem na stosie kilku kobiet uznanych za czarownice, w tym Katarzyny Heidorf.
Od 1736 r. do schyłku XVIII w. majątek ten należał do rodziny Konarskich, w tym kasztelana chełmińskiego, marszałka sejmiku województwa pomorskiego, Stanisława. W roku 1780 we wsi notowano 121 osób (w tym 114 katolików). Wraz z II rozbiorem Polski Pomorze Gdańskie znalazło się w obrębie Prus. Według informacji, jakie możemy znaleźć w katastrze fryderycjańskim z 1772 r. (czyli dokumencie sporządzanym w celach podatkowych dla danego okręgu), wieś Szpęgawsk – wraz z członkami rodziny właściciela – liczyła 206 osób, a funkcję zarządcy pełnił Contak. Dokument ten wymienia z nazwiska dzierżawców wsi oraz mieszkańców folwarku pełniących tam rozmaite posługi. Wśród nich jest pasterz Johan Stobbe. Interesujące, że do dziś w pobliskim Brzeźnie Wielkim mieszka rodzina o tym nazwisku.
Kolejnymi właścicielami Szpęgawska (najprawdopodobniej od 1794 r.) byli Piwniccy. Ok. 1800 r. wybudowali zachowany do dziś klasycystyczny murowany pałac, w którego wnętrzu zachowały się pozostałości dekoracji drzwi i boazerii utrzymanych w tym samym stylu. Piwniccy zbudowali ponadto budynek dla robotników, do którego przylegał ogród urządzony na terenie dawnego cmentarza.
We wsi zachował się murowany dom wsparty od południa na dwóch słupach, pochodzący z połowy XIX w., który obecnie pełni funkcję przedszkola. W 1865 r. wieś liczyła 174 katolików i 150 ewangelików.
Według strony internetowej parafii w Swarożynie Szpęgawsk w 1874 r. stał się własnością rodziny von Palleske (według innej pisowni: Paleske). W obrębie tzw. majoratu, czyli majątku dziedzicznego tej rodziny, znalazły się także takie pobliskie wsie, jak Zduny i Ciecholewy. Z kolei na podstawie informacji podanych w „Encyklopedii Gdańskiej” można wnioskować, iż Szpęgawsk stał się własnością tej rodziny już w latach wcześniejszych. W publikacji tej czytamy bowiem, że właściciel Szpęgawska, Wilhelm Paleske, żył w latach 1794–1873. Był on bratem kupca gdańskiego, Johanna Gottlieba. Pochodził z rodziny osiadłej w Gdańsku w XVII w. W 1870 r. Wilhelm Paleske nabył kamienicę w Gdańsku przy Langgasse 32 (ob. ul. Długa). Z inicjatywy nowych właścicieli zbudowano w Szpęgawsku: gorzelnię parową, cegielnię, zakład sztucznego wylęgu ryb. 1 X1874 r. otwarto w Szpęgawsku obwodowy Urząd Stanu Cywilnego.
W XIX w. we wsi funkcjonowała ewangelicka szkoła elementarna. Dzieci z rodzin katolickich uczęszczały do szkoły w Ciecholewach. W 1873 r. do szkoły w Szpęgawsku uczęszczało 10 uczniów, a nauczycielem był Lietzau. Jego obowiązkiem było prowadzenie kroniki, spisu uczniów, listy ich obecności oraz dziennika zajęć lekcyjnych. W 1887 r. do szkoły tej uczęszczało 74 dzieci. W 1945 r. zorganizowano w Szpęgawsku 7-klasową szkołę podstawową. Obecnie w budynku dawnej szkoły działa przedszkole.
W 1919 r. spadkobiercą wspomnianych dóbr został Olaf von Palleske. Jego majątek był największy w okolicy i obejmował powierzchnię 1 250 ha gruntów ornych oraz pastwiska, łąki i lasy. W dwudziestoleciu międzywojennym omawiane tereny zostały włączone w obręb II RP. W 1926 r., zgodnie z decyzją polskich władz, majątek rodziny von Palleske poddano częściowo parcelacji; właściciel utracił 25 % swoich dóbr.
W 1940 r. Niemcy wysiedlili ze Szpęgawska 22 polskie rodziny; wysiedlonych skierowano do przymusowej pracy w majątku w Zdunach. Wraz z wybuchem II wojny światowej decyzją okupacyjnych władz niemieckich las należący do rodziny von Palleske został upaństwowiony. To właśnie tam dokonano masowych mordów na mieszkańcach Pomorza – zwłaszcza polskiej inteligencji. W egzekucjach tych zginęli również przedstawiciele różnych innych narodowości: Żydzi, Austriacy, Czesi i in. Śmierć ponieśli także pacjenci z pomorskich szpitali psychiatrycznych, w tym z Kocborowa.
W 1944 r. na wieść o zbliżaniu się Armii Czerwonej Niemcy przystąpili do zacierania śladów zbrodni. Szczątki ludzkie wydobywano z masowych mogił, palono, po czym ponownie wrzucano do ziemi, by przysypać je najpierw wapnem, a dopiero potem ziemią. Miejsca takie obsadzano drzewami.
Po zakończeniu wojny powołano specjalną komisję, która w latach 1945-47 zajmowała się przeprowadzaniem ekshumacji zwłok osób pomordowanych. Masowe groby upamiętniono.
W 1950 r. w Starogardzie Gdańskim powstał społeczny komitet Opieki nad Grobami w Lesie Szpęgawskim, a 24 IV 1954 r. w miejscu egzekucji odsłonięto pomnik upamiętniający tych, których poddano eksterminacji.
Po wojnie dokonano parcelacji gruntów obu majątków. Wybudowano nowy ogólnospożywczy sklep GS SCH, zlewnię mleka oraz stację kolejową dla pociągów osobowych. W 1962 r. w pałacu otwarto Państwowy Dom Specjalny dla Dorosłych (dziś Dom Pomocy Społecznej dla osób psychicznie chorych im. dr. Marcelego Józefa Kopicza), w którym w 1966 r. przebywało 103 pensjonariuszy. Pierwszym kierownikiem placówki został Jan Ertmański. W 1981 r. rozpoczęto remont generalny obiektu. Obecnie jest on wpisany na listę zabytków Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Dziś w Szpęgawsku nie ma świątyni. Wieś należy do parafii w Swarożynie. Jak już wspomniałam, pod koniec XIII w. Krzyżacy wybudowali kościół we wschodnim krańcu wsi (dziś styk trzech dróg). W 1424 r. do tamtejszego proboszcza należały trzy włóki gruntu. W drugiej połowie XVI w. parafia obejmowała Szpęgawsk i Zduny „o 157 mieszkańcach osiadłych na 61 łanach kmiecych i folwarcznych (16,55 km powierzchni)”. Jako samodzielna parafia wspominana była jeszcze w 1584 r. Tamtejszy kościół nosił wtedy wezwanie NMP. Rok wcześniej jeden z patronów kościoła, wspominany wcześniej przeze mnie Pierzcha, zwolennik reformacji, przyłączył do swego majątku grunty należące do kościoła i od tej pory przekazywał proboszczowi tyle daniny, ile chciał. Nieremontowany kościół zaczął ulegać coraz większemu zniszczeniu; reszty dokonali Szwedzi w pierwszej połowie XVII w. czasie tzw. wojny o ujście Wisły. Próby odbudowy świątyni podejmowane przez ówczesnego oficjała pomorskiego spełzły na niczym. W pierwszej połowie XVIII w. Stanisław Konarski urządził we dworze kaplicę, w której posługę sprawował jeden z cystersów z Pelplina.
W drugiej połowie XIX w. powstał w Lesie Szpęgawskim cmentarz ewangelicki, w obrębie którego z inicjatywy rodziny von Palleske wzniesiono rodzinny grobowiec. Spoczął w nim np. baron zmarły w 1919 r.
Obecnie Szpęgawsk zajmuje teren 1654 ha. Według danych z 2012 r. wieś zamieszkiwało 648 osób, w tym 218 pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej.
W Szpęgawsku urodził się w 1961 r. Bogdan Wenta, absolwent Akademii Wychowania Fizycznego w Gdańsku, piłkarz ręczny, następnie trener.
