Jednym z patronów gdańskich ulic jest Jerzy Bajan, pilot Wojska Polskiego pochodzący z Lwowa, który po II wojnie światowej nie wrócił do kraju. Pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł i został pochowany.
Jerzy Bajan urodził się 4 VI 1901 r. we Lwowie. Był synem architekta Felicjana i urzędniczki, Zofii. Miał brata Mariana i siostrę Małgorzatę.
Z rodziną Bajanów spokrewniony był Zdzisław Aleksander Peszkowski, zmarły w 2007 r. podchorąży kawalerii Wojska Polskiego II RP, kapelan Jana Pawła II. Jerzy Bajan kształcił się w Stanisławowie. W tym czasie należał do młodzieżowych organizacji niepodległościowych. Już jako gimnazjalista wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, a następnie – już w odradzającej się Polsce – do tworzącego się Wojska Polskiego. Najpierw służył w kawalerii, potem w piechocie.
W czasie wojny polsko – ukraińskiej walczył w obronie Lwowa wśród tzw. Orląt Lwowskich, czyli ochotników, młodych obrońców tego miasta. Następnie wziął udział w wojnie polsko – bolszewickiej, w kampanii kijowskiej, za co w 1928 r. został uhonorowany Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918 – 1921.
W 1920 r. zdał maturę w gimnazjum we Lwowie. W styczniu kolejnego roku rozpoczął kurs w Szkole Podchorążych Piechoty. Po jego ukończeniu został skierowany do 24 pułku piechoty. Jednak jeszcze w tym samym roku wstąpił do Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych.
20 VII 1922 r. został mianowany z dniem 1 V tegoż roku podporucznikiem w korpusie oficerów aeronautycznych i wcielony do 3 pułku lotniczego w Poznaniu, który został sformowanego rok wcześniej rozkazem Ministra Spraw Wojskowych. W dalszej kolejności Jerzy Bajan ukończył Państwową Szkołę Lotniczą w Grudziądzu oraz kurs wyższego pilotażu w Szkole Pilotów w Bydgoszczy. Wkrótce awansował do stopnia porucznika ze starszeństwem z dn. 1 VI 1920 r.
W czerwcu 1925 r. został skierowany do 6 pułku lotniczego, gdzie został dowódcą plutonu łącznikowego. Pół roku później został dowódca plutonu łącznikowego w 11 pułku myśliwskim.
W 1927 r. służył w 114 eskadrze myśliwskiej (będącej pododdziałem lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego II RP) 11 pułku myśliwskiego stacjonującego w Lidzie. W 1928 r. 11 pułk myśliwski został rozwiązany, a w jego miejsce powołano 5 pułk lotniczy. Wchodzące w jego skład eskadry (113 i 114) zostały wkrótce włączone do 2 pułku lotniczego w Krakowie i przemianowane na 121 i 122 eskadrę myśliwską. Jerzy Bajan służył w drugiej z wymienionych.
Z początkiem 1931 r. awansował na stopień kapitana w korpusie oficerów zawodowych aeronautyki, a kilka lat później – do stopnia majora. Od października 1931 r. do końca marca 1935 r. pełnił funkcję dowódcy 122 eskadry. W międzyczasie jego pasją stała się akrobacja lotnicza, stał się mistrzem akrobacji zespołowej. Wraz z kpr. Karolem Pniakiem i kpr. Stanisławem Mackiem utworzył zespół zwany „trójką krakowską” lub „trójką Bajana”, który prezentował figury akrobacji na trzech samolotach myśliwskich PWS – A, których skrzydła w czasie lotu połączone były sznurami.
Jerzy Bajan brał udział w zawodach lotniczych. W 1929 r. otrzymał nagrodę za najlepsze przygotowanie zawodowe w zawodach w III Locie Małej Ententy i Polski.
W kolejnym roku wziął udział w Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych Challenge 1930, zorganizowanych w lipcu 1930 r w Berlinie, a które – jak podaje Wikipedia – były „pierwszą dużą imprezą międzynarodową, w której zadebiutowało polskie lotnictwo sportowe. Obejmowały one lot okrężny wokół Europy o długości 7560 km, przez Niemcy, Francję, Wielką Brytanię, Hiszpanię, Szwajcarię, Austrię, Czechosłowację i Polskę oraz próby techniczne samolotów”. Jerzy Bajan startował wówczas na samolocie RWD – 4 (członkiem jego załogi w każdych zawodach sportowych był sierż. Gustaw Pokrzywka, wojskowy mechanik lotniczy). W konkursie tym obaj zajęli dopiero 32 miejsce, choć już wielkim osiągnięciem było samo ukończenie tych zawodów.
Rok później Jerzy Bajan wziął udział w Mityngu Lotniczym w Zagrzebiu, w czasie którego zwyciężył w konkursie akrobacji powietrznej. W III Międzynarodowym Mityngu Lotniczym, który odbył się 1932 r. w Zurychu Bajan zajął drugie miejsce. W tym samym roku wziął udział w Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych Challenge 1932; była to trzecia edycja tego konkursu, zorganizowana w Berlinie, podobnie jak dwie poprzednie. Jerzy Bajan na samolocie PZL.19 zdobył w nim jedenaste miejsce (na 43 załogi). Zwycięzcami tych zawodów zostali Polacy: Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura, którzy startowali na samolocie polskiej konstrukcji RWD – 6.
Wiosną kolejnego roku Jerzy Bajan wraz z P. Dudzińskim – na dwóch samolotach PZL.19 – wzięli udział w Zlocie Gwiaździstym na I Międzynarodowy Lot Alpejski do Wiednia pokonując w dwóch etapach rekordową trasę Warszawa – Charków – Leningrad – Lwów – Wiedeń. W zlocie Bajan zdobył pierwsze miejsce. W czasie Lotu Alpejskiego, tuż po starcie samolotu (którego załogę stanowili Bajan i Pokrzywka) doszło do poważnego incydentu: silny podmuch wiatru spowodował upadek samolotu na drzewo, co z kolei stało się przyczyną pożaru maszyny. Szczęśliwie obaj zdołali się w porę ewakuować.
Ostatnie Międzynarodowe Zawody Samolotów Turystycznych Challenge 1934 zostały zorganizowane w Warszawie. Tym razem Bajan wraz z Pokrzywką zdobyli pierwsze miejsce, wygrywając w następujących konkurencjach: minimalna prędkość, start na bramkę, złożenie i rozłożenie skrzydeł, najmniejsze zużycie paliwa oraz najlepsza prędkość w przelocie.
Polskie władze państwowe przyznały za te osiągnięcia Bajanowi Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. Ponadto wybito wtedy medal (wg projektu Rudolfa Miękickiego) upamiętniający to spektakularne zwycięstwo.
W połowie lat 30 – tych, po odbyciu stażu w Wielkiej Brytanii, Jerzy Bajan został szefem wyszkolenia w Wyższej Szkole Pilotażu w Grudziądzu. W latach 1936 – 37 odbył roczny kurs Wyższej Szkole Lotniczej, która została utworzona rozporządzeniem Ministra Spraw Wojskowych z dn. 3 VII 1936 r. w obrębie Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie (której siedziba znajdowała się w tym mieście przy ul. Koszykowej 79). Była wyższą szkołą wojskową Sił Zbrojnych II RP szkolącą i dokształcającą oficerów sztabów.
Wyższa Szkoła Lotnicza stanowiła osobny wydział Wyższej Szkoły Wojennej. Jej zadaniem było „przeszkolenie oficerów (kpt. mjr) przygotowując ich do roli zarówno dowódców na wypadek wojny jak i oficerów do sztabów lotniczych, a zdolniejsze jednostki do roli dowódców lotnictwa na szczeblu operacyjnym” (Wikipedia). W ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej Bajan pracował w Komendzie Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie na stanowisku oficera do spraw wyszkolenia ogólnolotniczego.
Po awansie na podpułkownika w czerwcu 1939 r. objął stanowisko komendanta Szkoły Podchorążych Lotnictwa – Grupy Taktycznej w Dęblinie w tamtejszym Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. Tam zastał go wybuch II wojny światowej. W czasie bombowego nalotu na Dęblin 2 IX 1939 r. Bajan został zraniony odłamkiem bomby w lewą rękę – do końca życia nie odzyskał władzy w lewej dłoni.
Po klęsce Kampanii Wrześniowej zgodnie z rozkazem przełożonych przekroczył granicę kraju. Wraz z innymi polskimi pilotami przedostał się do Francji, a stamtąd do Wielkiej Brytanii. We Francji skierowano go na leczenie, które odbył m. in. w szpitalu w Créteil pod Paryżem. W Wielkiej Brytanii kontynuował kurację w szpitalach RAF – u (czyli sił powietrznych Wielkiej Brytanii): najpierw w Torquay, a następnie w Blackpool.
Po zakończeniu leczenia wstąpił do RAF – u, gdzie otrzymał numer służbowy P – 1499. Z uwagi na niepełnosprawność początkowo pełnił tam jedynie funkcje sztabowe. Najpierw pracował w Inspektoracie Polskich Sił Powietrznych. W 1941 r. przez kilka miesięcy sprawował funkcję pierwszego polskiego oficera łącznikowego w sztabie dowództwa szkolenia lotniczego RAF – u (był dowódcą polskiego lotnictwa szkolnego).
Zależało mu jednak na włączeniu się do czynnej służby wojskowej: chciał brać udział w lotach wojskowych. By móc obsługiwać urządzenia sterownicze samolotu, sporządził metalowy hak, który mocował do lewej dłoni. Po przejściu specjalnego szkolenia w Heston w 1943 r. został przydzielony do 316 dywizjonu zw. „Warszawskim” (który był jednym z dywizjonów lotnictwa myśliwskiego Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii).
Wziął udział w dwudziestu ośmiu lotach bojowych i czterech operacyjnych, za co dwukrotnie został odznaczony Krzyżem Walecznych. W maju 1943 r. Bajanowi powierzono funkcję polskiego oficera łącznikowego w brytyjskim dowództwie lotnictwa myśliwskiego (RAF Fighter Command) – został w ten sposób dowódcą polskiego lotnictwa myśliwskiego. Poprzedni oficer łącznikowy, Stefan Pawlikowski zginął bowiem podczas akcji bojowej prowadzonej przez 315 dywizjon myśliwski nad Francją.
Niebawem Jerzy Bajan awansował do stopnia pułkownika. W tym samym roku został powołany przez Inspektorat Lotnictwa do polskiej komisji badającej przyczyny katastrofy lotniczej, do której doszło 4 VII 1943 r. w Gibraltarze, w czasie której zginął Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, gen. Władysław Sikorski.
Protokół sporządzony przez tę komisję przechowywany jest w Instytucie Historycznym i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. Po zakończeniu wojny Jerzy Bajan nie wrócił do Polski, postanowił pozostać w Wielkiej Brytanii. Utrzymywał się z renty. Działał czynnie w Stowarzyszeniu Lotników Polskich w Wielkiej Brytanii. Przez pewien czas był jego prezesem, a następnie przewodniczącym Komitetu Wykonawczego tegoż Stowarzyszenia.
Pod jego kierownictwem Komisja Historyczna Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie opracowała dokument pt. „Osiągnięcia polskich pilotów myśliwskich w drugiej wojnie światowej” zwany popularnie „Listą Bajana”. Według Wikipedii jest ona „jedynym oficjalnym (aczkolwiek według obecnej wiedzy historyków lotnictwa w wielu miejscach nie do końca poprawnym) zestawieniem zwycięstw polskich pilotów myśliwskich”. Lista ta zawiera czterysta czterdzieści siedem pozycji, czyli nazwisk polskich pilotów (w tym jednego Czecha) którzy brali udział w akcjach bojowych w czasie wojny; zawiera liczbę zestrzelonych przez nich samolotów – liczbę zestrzeleń pewnych, prawdopodobnych oraz uszkodzonych. W wypadku, gdy pilot zestrzelił samolot wspólnie z innymi pilotami, to przy jego nazwisku podana jest liczba ułamkowa np. 1 / 3 gdy trzech pilotów brało udział w jednej akcji zestrzelenia samolotu.
Listę tę otwiera Stanisław Skalski, któremu przypisuje się największą liczbę zestrzeleń niemieckich samolotów: prawie dwadzieścia. Jerzy Bajan został także członkiem polskiej emigracyjnej Kapituły Orderu Odrodzenia Polski; od 1961 r. pełnił funkcję skarbnika. Został powołany przez Prezydenta RP na uchodźstwie do składu Głównej Komisji Rozjemczej. Był jednym z organizatorów Polskiego Klubu Szybowcowego w Lasham.
Kres jego działalności położyła postępująca choroba Parkinsona. Zmarł 27 VI 1967 r. w Londynie. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu w Northwood. W tym samym roku spoczęła tam również jego żona, Maria. Władze RP na uchodźstwie w 1968 r. przyznały Jerzemu Bajanowi pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Po wojnie Jerzy Bajan został patronem ulic w różnych polskich miastach, w tym w Gdańsku – w dzielnicy Zaspa – Rozstaje.
Powyższy artykuł napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- www.encyklopediakrakowa.pl
- „Encyklopedia Gdańska”
