Ostatnim Polakiem, jak również ostatnim cystersem piastującym urząd opata w klasztorze oliwskim, był Jacek Józef Rybiński wywodzący się z zasłużonego dla naszego kraju szlacheckiego rodu, herbu Radwan. Rybiński sprawował ten urząd w latach 1740–1782. Kiedy umierał, Oliwa już od dziesięciu lat znajdowała się pod panowaniem Prus – zgodnie z traktatem podpisanym 5 VIII 1772 r. przez trzy mocarstwa, które dokonały I rozbioru Polski.
Następcą Jacka Rybińskiego na urzędzie opata został wybrany przez króla Prus – nie będący cystersem – przedstawiciel katolickiej linii Hohenzollernów, Johann Karl Hohenzollern – Hechingen.
Pod wizerunkiem opata Rybińskiego w Wielkim Refektarzu (obok portretów jego poprzedników) oliwskiego klasztoru umieszczono sentencję łacińską, która po polsku brzmi: „Oliwą szczęśliwie rządzący”.
Jacek Rybiński, określany w niektórych źródłach jako Hiacynt, był synem Michała Rybińskiego i Konstancji, jego drugiej żony. Według „Encyklopedii Gdańskiej” Jacek Rybiński przyszedł na świat 28 II 1701 r.; Jerzy Samp podaje, powołując się na Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIII, że przyszły opat urodził się rok później.
Miejscem jego narodzin był Torczyn k. Łucka na ob. Ukrainie. Bratem Jacka był Tadeusz Łukasz, podkomorzy kijowski, ojciec biskupa włocławskiego, Jacka Ignacego Rybińskiego.
Zdaniem prof. Sampa Jacek Rybiński „od najmłodszych lat wykazywał wielkie zamiłowanie do nauk”. Kształcił się najpierw w kolegium jezuickim w Starych Szkotach. Następnie przez pewien czas pełnił funkcję sekretarza podkanclerzego litewskiego Michała Czartoryskiego. Ok. 1728 r. wstąpił do klasztoru cystersów w Oliwie. Władze klasztorne wysłały go na studia prawnicze najpierw do Pragi, następnie do Rzymu. Po powrocie do kraju w 1733 r. otrzymał funkcję sekretarza polskiej prowincji cystersów. Jednocześnie został wybrany opatem klasztoru w Mogilnie; urzędu tego jednak nigdy nie objął. Oficjalnie zrzekł się go trzy lata później. Kilkakrotnie odmówił przyjęcia godności biskupiej.
W 1734 r. został delegatem klasztoru oliwskiego na koronację Augusta III Sasa na króla Polski. Popierał politykę dworu królewskiego; po śmierci Augusta III w 1763 r. opowiadał się za wyborem kolejnego przedstawiciela z dynastii saskiej na króla Polski.
W 1768 r. po zawiązaniu Konfederacji Barskiej przez szlachtę niechętną nowemu władcy, którym został Stanisław August Poniatowski, Jacek Rybiński opowiadał się za detronizacją króla. Popierał proponowanego przez szlachtę, nowego kandydata do polskiego tronu, księcia sasko – cieszyńskiego Alberta Kazimierza, syna Augusta III Sasa. Wspierał też finansowo konfederatów. Kilkakrotnie odbywał podróże po Europie, głównie w celach zdrowotnych; odwiedził Niemcy, Francję, Holandię i Anglię.
Dzień po śmierci opata oliwskiego Franciszka Mikołaja Zaleskiego (która nastąpiła 7 IV 1740 r.), przejął po nim ten urząd. „Odtąd przez ponad czterdzieści lat zabiegać będzie na tym stanowisku o powierzone mu świątynie, klasztor i wielkie dobra zakonne. (…) dbał o poziom intelektualny konfratrów, o służącą im bibliotekę”. Udzielał gdańskim kupcom pożyczek, dbał o „zyski płynące z rozlicznych dzierżaw” (Jerzy Samp). Wysokie kwoty zasilające klasztorny skarbiec pozwalały opatowi Rybińskiemu na przeprowadzanie różnych ważnych inwestycji. Zasłynął bowiem jako mecenas sztuki, fundator nowego wyposażenia oliwskich świątyń, inicjator wielu ważnych inwestycji.
Przyczynił się do przebudowy rezydencji opackiej; pierwsza budowla pełniąca funkcję siedziby opata klasztoru oliwskiego została wzniesiona w miejscu ob. Pałacu Opatów (zwanego przez Franciszka Mamuszkę Nowym Pałacem Opackim) w pierwszej połowie XVII w. dla opata Jana Grabińskiego. Nocowała w niej w 1646 r. księżna de Nevers, przyszła królowa Polski, Maria Ludwika Gonzaga, przybyła drogą morską do Gdańska. Stąd udawała się do Warszawy, gdzie miała poślubić króla Władysława IV Wazę.
Rezydencja opacka, o której mowa była budowlą parterową. W jej miejscu przed 1740 r. zbudowano nową, tym razem dla opata Franciszka Zaleskiego. Z inicjatywy jego następcy, czyli Jacka Rybińskiego w latach 1754 – 56 wzniesiono kolejną rezydencję, być może przy wykorzystaniu dolnej partii murów poprzedniej. Dzięki temu powstał „rokokowy, dwukondygnacyjny budynek nakryty mansardowym dachem z lukarnami, wysuniętym trzykondygnacyjnym ryzalitem i podcieniami otwartymi do ogrodu” („Encyklopedia Gdańska”).
Ówczesny układ budynku oraz wystrój wnętrz opisał podróżnik Johann Bernouilli, którego opat Rybiński gościł tu w 1777 r.
Front Nowego Pałacu Opackiego (w „Encyklopedii Gdańskiej” określanego mianem skrzydła południowego Pałacu Opatów) „zwrócony na południe stanowi tło dla francuskiej części Parku Oliwskiego” (F. Mamuszka), którego początki zawdzięczamy również Jackowi Rybińskiemu.
Rokokowy park zaprojektowany został przez ogrodnika Hentschla. Projekt ten, który nawiązywał do ogrodów przy Pałacu Błękitnym w Warszawie, został zrealizowany przez Kazimierza Dembińskiego – architekta i ogrodnika pochodzącego z Kocka, który wcześniej pracował w Wilanowie.
Dembiński nawiązał jednocześnie do kanonów stworzonych przez „francuskiego mistrza architektury ogrodowej André Le Notre’ a, m. in. twórcy ogrodów ozdobnych w rezydencji Ludwika XIV w Wersalu” (F. Mamuszka). Wyrazem tego było wprowadzenie dwuosiowości, dalekich perspektyw: jednej – na Zatokę Gdańską, drugiej – na ob. ul. Polanki.
Dembiński wykorzystał elementy naturalnego krajobrazu np. koryto potoku oliwskiego oraz stawy. Przed frontonem południowego skrzydła pałacu urządził „parter kwiatowo – trawnikowy, obramowany z dwu stron grabowymi szpalerami i ozdobiony na narożach stożkami strzyżonych cisów. (…) Od południa omawiane założenie zamykał Staw Łabędzi”. Poprzecznie do osi wspomnianego założenia Dembiński poprowadził monumentalną, strzyżoną aleję lipową (w „Encyklopedii Gdańskiej” zwaną Drogą do Wieczności) „przechodzącą ku wschodowi w dwa szpalery lipowe, tworzące dzięki sztucznemu wygięciu koron drzew tzw. bindaże, rodzaj cienistych tuneli”, które obramowują wydłużony staw. „Od głównej drogi parku (…) między ścianami alei i szpalerów roztaczał się widok na morze”. (F. Mamuszka). W sąsiedztwie alei lipowej utworzono sztuczną dolinkę, nazwaną Paradyżem, czyli Rajem, którą obsadzono drzewami i ozdobnymi krzewami np. magnoliami i rododendronami. Po II wojnie światowej w 1955 r. – w setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza – w zachodnim zamknięciu dolinki ustawiono popiersie wieszcza, jednocześnie nadając parkowi jego imię.
Jak wspomniałam Jacek Rybiński ufundował nowy wystrój wnętrz zarówno klasztornego kościoła św. Trójcy (dzisiejszej Archikatedry), jak i kościoła św. Jakuba, pełniącego wówczas funkcję świątyni parafialnej.
Na uwagę zasługuje tu zachowana do dziś ambona, którą możemy podziwiać w archikatedrze: prawdziwe arcydzieło, którego „snycersko – malarski wystrój odpowiada konwencji obowiązującej w okresie rokoka. Nawiązując do jego formy można datować ambonę na lata pięćdziesiąte XVIII w.” (F. Mamuszka). Zastąpiła ona ambonę wczesnobarokową (pochodzącą z 1617 r.), dość skromną zresztą, która pojawiła się w miejscu poprzedniej, zrabowanej przez Szwedów w czasie wojen szwedzkich (ob. znajduje się w kościele pocysterskim w Skokloster w Szwecji).
Ambona ufundowana przez opata Rybińskiego powstała najprawdopodobniej w warsztacie klasztornym. Jak podaje Franciszek Mamuszka została wykonana z drzewa lipowego, pokryto ją „szlachetną czernią i złoceniami”. Stanowi kompozycję liczącą 9, 75 m – licząc „od zakończenia zwisu pod korpusem do szczytu zwieńczenia”. Najniższa część ambony, ma kształt czary; podzielona została na cztery pola „ubrane złocistymi kartuszami”, z wyrzeźbionymi symbolicznymi scenami. M. in. znajdziemy tu obrazy nawiązujące do pszczelarstwa: pszczelarza, pszczoły oraz ul, z którego sączy się miód. Motywy związane z pszczelarstwem pojawiają się nie tylko w dolnej części ambony. Można powiedzieć, że stanowią one element pewnego przemyślanego programu, na który składają się obrazy, a także łacińskie sentencje umieszczone na ambonie: na baldachimie oraz w zwieńczeniu całej kompozycji.
Na korpusie kazalnicy, ozdobionym gzymsami i pilastrami umieszczono „rzeźbione kartusze ilustrujące sceny z życia św. Bernarda, będącego drugim, obok Maryi, patronem pocysterskiego kościoła. Podobne treści występują na na kartuszach balustrady schodów i drzwiczkach wejściowych, a także na zaplecku kazalnicy” (F. Mamuszka). Zaplecek podtrzymuje baldachim, na którym umieszczono symboliczne przedstawienia czterech ewangelistów. Nie brak też Ducha św. w postaci gołębicy. Trzecia Osoba Boska wznosi się nad ulem ustawionym pomiędzy księgami. Poniżej widnieje owa wspomniana łacińska sentencja: „Favus mellis composita verba” („właściwe słowa kazania podobne są do plastra miodu”).
Nad baldachimem umieszczono figurę Chrystusa Zmartwychwstałego z krzyżem w ręce, a powyżej anioła trzymającego wstęgę z napisem: „Spiritus meus super mel dulcis” (Duch mój słodszy jest od miodu”).
W latach 1759 – 60 z fundacji opata Rybińskiego przebudowano małe organy, a w kilka lat później rozpoczęto budowę dużych organów. Klasztorne krużganki ozdobiono obrazami o treściach biblijnych, a w 1745 r. kaplice Chrzcielna i Opacka zyskały rokokowy wystrój, podobnież w 1771 r. – fasada zachodnia kościoła.
Opat ten przyczynił się również do odnowienia kościoła św. Jakuba oraz wzbogacenia go o rokokowy wystrój; zdaniem Franciszka Mamuszki umieszczony na wschodnim szczycie kościoła św. Jakuba rokokowy kartusz „wskazuje na prowadzenie robót renowacyjnych w czasie rządów opata Jacka Rybińskiego”.
Jacek Rybiński utworzył chór i zespół muzyczny („Venerabilis Capella Musicorum”), w którego skład wchodzili cystersi, „którzy podjęli nawet udaną próbę wystawienia opery z prawdziwego zdarzenia” (Jerzy Samp).
W 1772 r. wraz z I rozbiorem Polski, Oliwa znalazła się w granicach Prus. Władze zaborcze pozwoliły opatowi Rybińskiemu dożywotnio korzystać z pałacu i przyległego do niego parku. Przyznały mu także roczną pensję, w wysokości 4 tys. talarów.
Opat Rybiński zmarł 15 IV 1782 r. Został pochowany w transepcie kościoła konwentualnego. W 1970 r. jego płytę nagrobną, podobnie jak kilka innych, wyjęto z posadzki i przymocowano do ściany w nawie południowej. Tam znajdują się do dziś. Miejsce pochówku opata oznaczono, umieszczając w posadzce płytę zastępczą z odpowiednią inskrypcją.
Jak wspomniałam na początku następcą Jacka Rybińskiego w klasztorze oliwskim został – z woli króla Prus – biskup koadiutor chełmiński, Johann Karl Hohenzollern – Hechingen. Opat Jacek Rybiński od 16 II 1993 r. jest patronem ulicy w Oliwie (która w okresie powojennym nosiła nazwę Armii Radzieckiej).
Powyższy artykuł napisałam na podstawie następujących źródeł:
- „Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki” Franciszek Mamuszka
- „Miasto czterdziestu bram” Jerzy Samp
- „Encyklopedia Gdańska”
- „Tytuły kościoła pocysterskiego w Oliwie” Aleksander Piwek
- www.itnowemiasto.pl
