Gdańsk był niegdyś jedną z najpotężniejszych twierdz w Europie. Pod koniec średniowiecza każda z trzech głównych dzielnic – Prawe (Główne) Miasto, Stare Miasto i Przedmieście – miała mury o łącznej długości prawie 5 km, wzmocnione ponad 50 basztami.
Wielka liczba bram – 27, wiązała się m.in. z tym, że większość głównych ulic prowadzi do starego portu na Motławie i jest zamknięta wodną bramą. W XVI/XVII w. całe miasto – dzisiejsze Śródmieście – otoczono pierścieniem 20 potężnych bastionów, do których doszło 10 dalszych na Biskupiej Górce i Grodzisku – razem 30, z 7 dodatkowymi bramami. Z tego całego bogactwa zachowała się w całości lub fragmentach połowa bastionów, spora część murów Głównego Miasta, 12 baszt i 14 bram, w tym wspaniały łańcuch bram Królewskiej Drogi – od Wyżynnej do Żuławskiej. Jedną z najpiękniejszych jest zamykająca Długi Targ od strony Motławy Brama Zielona.
Przeczytaj też:
Miejsce, na którym stoi, należy do najważniejszych w historii Gdańska. Tutaj od wieków krzyżowały się dwie główne arterie miasta – wodna i lądowa, tu funkcjonowała najstarsza przeprawa przez Motławę. Pierwszy most, zwany mostem Kogi (od średniowiecznych statków, istniał już w 1357 r. wraz z bramą, której fragmenty odkryto parę lat temu. Obok stała wielka waga miejska (mała była pod Ratuszem). W kronikach zanotowano zawalenie się mostu, już zwodzonego, w 1512 r., przy czym „utopiło się wiele osób”. Oczywiście natychmiast go odbudowano. Pół wieku później wysłużoną bramę i most rozebrano. W 1564 r. twórca wspaniałego hełmu ratuszowego Dirk Daniels ukończył budowę kolejnego mostu, uznanego za cud techniki. Liny z ciężarami, ułatwiającymi zwodzenie przęseł, przesuwały się wewnątrz czterech wydrążonych słupów, ozdobionych pozłacanymi głowami lwów. Wkrótce potem świeżo przybyły z Drezna Hans Kramer rozpoczął budowę nowej bramy, nazwanej później Zieloną – od pomalowanej na ten kolor konstrukcji mostu. Kierownikiem budowy był mistrz Regnier z Amsterdamu, który wykorzystał swoje holenderskie koneksje, by sprowadzić stamtąd charakterystyczne małe cegły, zwane „mopkami”. Jak informują kroniki w 1567 r. „zasklepiono Wagę i bramę przy moście Kogi, a w roku 1568 wszystko ukończono”.
Początkowo brama służyła do przechowywania uzbrojenia, a od 1570 r. była oficjalną rezydencją polskich królów podczas ich wizyt w Gdańsku. Ci jednak woleli korzystać z kwater w kamieniczkach Długiego Targu, gdzie podejmowano ich naprawę po królewsku. W Zielonej Bramie zatrzymała się w lutym 1646 r. Maria Ludwika, świeżo poślubiona małżonka Władysława IV. Po trwającym 8 godzin uroczystym wjeździe królowa „mrozem ciężkim strapiona wnet się w łóżku układła”.
O wewnętrznym rozkładzie pomieszczeń mamy informacje z początków XVIII w. Na parterze po lewej (patrząc od Długiego Targu) było pomieszczenie Wielkiej Wagi, której sklepienia „stoją na mocnych kolumnach z polnego kamienia i jest godne podziwu, że mogą utrzymać ciężkie szalki z odważnikami”. Na lewo od wagi była izdebka dla pisarzy, dalej jeszcze jeden „budynek” (segment) z „izbą, korytarzem i schodami do wielkiej sali od tyłu”. Po prawej, za trzema przejazdami, były „dwie sklepione izby, w których stała straż mieszczańska, a za dnia kapitanowie solni i funtowi ( inspektorzy i poborcy opłat). Straż nocna miała także u góry kordegardę”. Dalej na prawo były „frontowe kamienne schody do wielkiej sali” i skrzydło mieszkalne. Głównym pomieszczeniem pierwszego piętra była Wielka Sala „na całej długości dolnych sklepień” (nad trzema przejazdami i wagą). Za salą znajdował się przedpokój i drewniane (tylne) schody z izbą obok.
W latach 1746-1829 wielka sala służyła Towarzystwu Przyrodniczemu – pierwszemu na ziemiach polskich, które przeprowadzało w’ niej co środę pokazy najnowszych doświadczeń z fizyki (dzisiaj byłoby to niemożliwe). W 1831 r. rozebrano nadwątlone szczyty i zastąpiono je poziomą siatką i figurami. Po remoncie salę wykorzystywano na wystawy, koncerty, bale i posiedzenia sejmiku. Od 1880 r. w bramie działało Muzeum Przyrodnicze z drugą w świecie kolekcją bursztynu (część zabrano po wojnie do Warszawy). Dyrektor Hugo Conwentz był jednym z twórców zasad współczesnej ochrony przyrody. W 1883 r. przebito czwarty przejazd na miejscu zlikwidowanej wagi. W 1886 r. zrekonstruowano poprzednie piękne szczyty.
Odbudowana ze zniszczeń wojennych Zielona Brama jest bezcenną pamiątką wspaniałej przeszłości Gdańska.
Nad przejazdami widnieją pięknie wyrzeźbione herby Polski, Gdańska i Prus Królewskich (Polskich )
Andrzej Januszajtis – Stowarzyszenie Nasz Gdańsk
